Radziszów

Radziszów, wieś w gminie Skawina, położona nad rzeką Skawinką od średniowiecza do I rozbioru Polski (1772 r.) była własnością tynieckiego opactwa benedyktynów. Najwięcej wzmianek o Radziszowie umieścił Jan Długosz w swoim Liber beneficiorum w XV w. Z dokumentu potwierdzającego własność opactwa, wystawionego w 1519 r. przez króla Zygmunta I Starego dowiadujemy się, że wieś w tym czasie była dostawcą miodu i zwierzyny leśnej dla klasztoru. Po I rozbiorze wieś, pod zaborem austriackim, została włączona do Funduszu Religijnego (fundusz z pieniędzy i nieruchomości uzyskanych z likwidacji klasztorów), utworzonego przez cesarza Józefa II w 1782 r. Z ramienia Funduszu majątkiem w Radziszowie zarządzali dzierżawcy. We wrześniu 1790 r. władze austriackie przekazały dawne dobra opackie (Radziszów, Wolę Radziszowską i Skawinę) rodzinie Dzieduszyckich herbu Sas, jako rekompensatę za przejęte ich majątki wraz z kopalniami soli w Galicji Wschodniej. W 1809 r. na gruntach podarowanych przez hrabinę Ludwikę z Dzieduszyckich Szeptycką został założony w Radziszowie cmentarz. Mniej więcej w tym samym czasie wzniesiono klasycystyczny pałac na miejscu drewnianego budynku mieszkalnego, wybudowanego dla dzierżawców dawnego folwarku klasztornego. W 1846 r. podczas rzezi galicyjskiej (rabacji) mieszkańcy Radziszowa obronili Dzieduszyckich przed napaścią na dwór, staczając bitwę koło kładki na rzece Skawince z rozjuszonymi chłopami z Woli Radziszowskiej. Za ocalenie majątku hrabia Eugeniusz Dzieduszycki (1801–1857) rozdał swoim obrońcom około 80 korców zboża. Po śmierci Eugeniusza spadkobierczynią Radziszowa była jego córka Helena z Dzieduszyckich Pawlikowska (1837–1918), która sprzedała w 1877 r. dobra radziszowskie. Od tego czasu majątek był w rękach wielu właścicieli m.in.: Dembińskich, Mieroszewskich, Lisowskich, Kirchmayerów. W latach trzydziestych XX w. wybudowano w Radziszowie „Wypoczynkowy Dom Dziecka Powiatu Krakowskiego”. Podczas II Wojny Światowej wypoczywali w nim niemieccy oficerowie, a w 1944 r. zajął budynek sztab dywizji Wehrmachtu. Od 1952 r. mieścił się tutaj Zakład Leczniczo-Wychowawczy dla dzieci z chorobą Heinego-Medina, potem Sanatorium Rehabilitacyjne. W 1980 r. na żądanie Solidarności nowo budowany w sąsiedztwie Ośrodek Szkolno-Dydaktyczny „Agora”, przeznaczony dla elit partyjnych PZPR przekazano na potrzeby niepełnosprawnych dzieci i przeniesiono do niego Sanatorium Rehabilitacyjne. W dniu 1 czerwca 1981 r. odbyło się w nowym obiekcie uroczyste otwarcie Ośrodka Rehabilitacyjnego dla Dzieci Niepełnosprawnych „Solidarność”, aktualnie działającego (od 2004 r.) jako Małopolskie Centrum Rehabilitacji Dzieci „Solidarność”. W 2002 r. powołano w Radziszowie „Stowarzyszenie Nasz Radziszów”, którego celem jest popularyzacja wiedzy o historii i teraźniejszości wsi oraz opieka nad miejscowymi zabytkami. Warto zobaczyć kościół parafialny z cmentarzem, pałac, a także Izbę Regionalną.
Kościół św. Wawrzyńca i św. Katarzyny w Radziszowie został wymieniony po raz pierwszy w 1325 r. w spisie parafii oddanych pod zwierzchnictwo papieskie (lenno papieskie). Murowany kościół wzniesiono w XV w. W dzień św. Marka, 25 kwietnia 1844 r., w wyniku podpalenia zabudowań plebańskich przez parobka z Pozowic całkowitemu spaleniu uległa plebania, zabudowania gospodarcze oraz wnętrze kościoła. W tej sytuacji pomocy plebanowi udzielili hrabia Eugeniusz i jego żona Helena Dzieduszyccy, ofiarowując mu wikt i konie na czas odbudowy kościoła i plebani. Do remontu kościoła (odnowiono wnętrze i zmieniono nieco kształt budowli) w dużej mierze przyczyniła się hrabina Helena Dzieduszycka. Konsekracji całkowicie odnowionego kościoła dokonał biskup tarnowski Józef Alojzy Pukalski w dniu 1 lipca 1857 r. Obecny murowany kościół, kryty blachą miedzianą jest budowlą jednonawową z wielobocznie zamkniętym prezbiterium oraz niską wieżą od zachodu, wtopioną w korpus budowli. Od strony północnej znajduje się zakrystia, a od południowej kruchta. Do najcenniejszych zabytków radziszowskiego kościoła należą zachowane barokowe ołtarze: ołtarz główny z wizerunkiem patrona św. Wawrzyńca (.XVII w.), prawy ołtarz boczny (początek XVII w.) z patronką – św. Katarzyną, późnobarokowy ołtarz (pierwsza połowa XVIII w.) z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Bardzo cenna jest również barokowa chrzcielnica z drugiej połowy XVII w., ambona z drugiej połowy XIX w. oraz dzwon z 1845 r. W 1927 r. wnętrze kościoła ozdobił polichromią Franciszek Przebindowski. W latach 1947–1953 powstała nowa dekoracja z zachowaniem elementów wcześniejszej polichromii wg projektu Adama K. Witkowskiego, konserwatora i złotnika zamku na Wawelu. Ściany, sufit i glify okienne, zarówno prezbiterium jak i nawy zostały pokryte polichromią opartą na motywach roślinnych ułożonych z kwiatów i liści wzbogaconych uskrzydlonymi amorkami z wstążkami i napisami. Pod kościołem znajduje się krypta grobowa z niewiadomymi pochówkami. Została zamurowana po jej zniszczeniu przez powódź w 1934 r. W zewnętrzne ściany kościoła zostały wmurowane dwie tablice pamiątkowe przypominające o czasach II wojny światowej. Pierwsza upamiętnia urodzonego w Radziszowie księdza Franciszka Paciorka, zamordowanego w 1943 r. przez hitlerowców w Oświęcimiu. Druga wspomina Kazimierza Hallera z Jurczyc, brata generała Józefa Hallera, zamordowanego w 1942 r. przez Niemców również w Oświęcimiu.
Cmentarz przykościelny w obrębie dzisiejszych murów okalających teren kościoła był przez przeszło 500 lat poprzednim miejscem grzebania ciał zmarłych radziszowian. Niegdyś obszar cmentarza, dużo mniejszy od obecnego, często był wykorzystywany na ponowne pochówki. Przy kopaniu nowych grobów, napotykano na kości i trumny przodków. Znalezione szczątki składano w specjalnym pomieszczeniu tzw. „kostnicy” ( zachowana do dziś przy wejściu na teren kościelny od strony północnej), gdzie po zgromadzeniu większej ilości kości urządzano ich ponowny uroczysty pogrzeb. Stary przykościelny cmentarz był wykorzystywany sporadycznie jeszcze prawie do końca XIX w. pomimo założenia nowego cmentarza na początku XIX w. o czym świadczą zachowane, ostatnio odnowione, pomniki nagrobne nieznanej dziś bliżej Ottoliny Bujalskiej z 1879 r. oraz Szymona Kościelnego z roku 1888.
Cmentarz parafialny w Radziszowie oddalony od kościoła parafialnego został założony w 1809 r. na gruntach ofiarowanych przez hrabinę Ludwikę z Dzieduszyckich Szeptycką. Należy do grupy najstarszych w okolicy cmentarzy położonych poza osiedlami ludzkimi. Jego powstanie zostało wymuszone zarządzeniem austriackich władz zaborczych. Pierwsze pochówki na tym cmentarzu zostały odnotowane w kronice parafialnej z 1831 r., kiedy pochowano w sierpniu na jego skraju 45 osób zmarłych na cholerę. Do dzisiejszych czasów zachowało się kilka nagrobków z XIX w. Na cmentarzu w Radziszowie znajduje się grób rodziny generała Józefa Hallera, ozdobiony widocznym z daleka kamiennym krzyżem, a także grób Wita Wisza, z pamiątkową tablicą fundacji Stowarzyszenia „Nasz Radziszów” poświęconą zmarłemu artyście mieszkającemu i pracującemu w Radziszowie, twórcy wielu prac z przełomu XIX i XX w. Rzeźby jego dłuta można podziwiać w radziszowskim kościele. Prace Wita Wisza można zobaczyć również w krakowskich kościołach, m.in.: ołtarz główny w kościele Dominikanów. neogotycką ambonę w kościele Mariackim, ołtarze boczne w kościele sióstr sercanek. Był też współtwórcą wyposażenia kościoła św. Józefa.