Krościenko nad Dunajcem

Krościenko nad Dunajcem (około 5000 mieszkańców) jest niewielkim miasteczkiem, a przede wszystkim znaną miejscowością letniskową, turystyczną i uzdrowiskową położoną w niewielkiej kotlinie u ujścia Krośnicy do Dunajca, na styku Gorców, Pienin i Beskidu Sądeckiego, na wysokości około 425 m n.p.m. Choć położone również u podnóży Pasma Lubania na południowo-wschodnim krańcu Gorców, jest Krościenko głównie miejscowością pienińską, a nie gorczańską. Zarówno centrum miasteczka jak i cześć uzdrowiskowa znajdują się już poza granicami Gorców (na południowym brzegu Krośnicy i wschodnim Dunajca). Z punktu widzenia etnograficznego zamieszkują Krościenko Górale Pienińscy. Miasteczko jest też przede wszystkim punktem wypadowym w Pieniny. Większość szlaków turystycznych prowadzi stąd w masyw Trzech Koron i grupę Pieninek, a tylko jeden w Gorce. Początki osady sięgają XIV w. W średniowieczu był to punkt etapowy na ważnym trakcie handlowym i dyplomatycznym prowadzącym w górę doliny Dunajca i dalej na Węgry. Dokument lokacyjny pochodzi z 1348 r. a pierwszą parafię założono w 1350 r. O poszukiwaniach złota w okolicy Krościenka pisał m.in. Jan Długosz, powołując się na znany testament Piotra Wydżgi. Krościenko należało przez kilka wieków do dóbr królewskich administrowanych w ramach starostwa czorsztyńskiego. Gdy po kasacji starostwa zaborca austriacki rozprzedawał jego dobra, Krościenko kupiła w 1822 r. rodzina Grossów, która wkrótce zagospodarowała pierwsze źródła mineralne, a w 1827 r. wybudowała niewielkie łazienki zdrojowe. Rozbiór chemiczny wód wykonano w 1859 r. (A. Aleksandrowicz). Po Grossach właścicielami Krościenka byli Teofila Sichulska i Michał Kulig a potem prawie do końca XIX w rodzina Dziewolskich. W okresie międzywojennym rozwinął się ruch letniskowy i turystyczny. W czasie okupacji hitlerowskiej mieszkańcy Krościenka przeciwstawili się akcji Goralenvolku. W 1973 r. administracyjnie połączono Krościenko z sąsiednią, dużo większą Szczawnicą, tworząc jeden organizm miejsko-uzdrowiskowy. Ten dość sztuczny twór administracyjny przetrwał kilka lat, po czym udało się ponownie oddzielić Krościenko, które stanowi znowu samodzielne miasto żyjące przede wszystkim z turystyki, pozostawiając główne funkcje uzdrowiskowe Szczawnicy. Krościenko jest siedzibą dyrekcji Pienińskiego Parku Narodowego.
Zabytkowy murowany kościół Wszystkich Świętych, położony jest malowniczo pomiędzy wschodnią pierzeją rynku, a brzegiem Dunajca. Prezbiterium pochodzi z XIV w., a nawa z 1546 r. Kościół w zasadzie zachował gotycką bryłę, choć wyraźne są również późniejsze przeróbki barokowe. Szczególnie cenne jest wnętrze, które zdobią odkryte dopiero w XX w. fragmenty polichromii. Jej najstarsza część datowana jest na XIV w. i obrazuje sceny z życia św. Barbary. Sceny pasyjne pochodzą z końca XV w., a najobszerniejszy fragment stanowią malowidła z 1589 r., autorstwa Jakuba Koraba z Nowego Targu. Wyobrażają one m.in. postacie świętych – patronów flisaków i pasterzy. W kościele zachowała się również kamienna chrzcielnica z 1493 r. z orłem polskim, będąca przypuszczalnie darem króla Jana Olbrachta, a na belce tęczy krucyfiks, według tradycji wyrzucony przez wezbrane wody Dunajca w czasie powodzi w 1841 r. Na zachód od kościoła na uwagę zasługuje zespół zabytkowych domów drewnianych w otoczeniu rynku, będących połączeniem diewiętnastowiecznej architektury małomiasteczkowej i modnego na przełomie wieków stylu „uzdrowiskowego”. Za kościołem na brzegu Dunajca położona jest łąka z niewielkim amfiteatrem dla imprez plenerowych oraz przystań łodzi flisackich, gdzie sporadycznie kończą się spływy przełomem Dunajca, jeśli ich trasa jest przedłużana do Krościenka. Natomiast na północ od kościoła jest most na Dunajcu z okazałą betonowa kratownicą (rozbudowany ostatnio do dwóch jezdni), przez który przechodzi Główny Szlak Beskidzki.
W Krościenku ma siedzibę Pieniński Park Narodowy, utworzony w 1932 r. w celu ochrony przyrody Pienin Właściwych. Pierwsze projekty parku powstały już w latach dwudziestych w oparciu o prywatne rezerwaty w dobrach Drohojowskich w rejonie Czorsztyna. W tym samym czasie powstał park narodowy po stronie ówczesnej Czechosłowacji (Pieninský Národný Park) i Pieniny stały się pierwszym w Europie trans-granicznym parkiem narodowym. Po II wojnie światowej PPN został reaktywowany w 1947 r. i formalnie zatwierdzony w 1954 r. Dziś PPN ma 2346 ha powierzchni i obejmuje większość obszaru Pienin Właściwych oraz rejon Bystrzyka w Małych Pieninach. W 1996 r. poszerzono Pienińskiego Park Narodowy, włączając w jego obręb rezerwaty: Zamek Czorsztyn, Zielone Skałki i Lasek. Symbolem graficznym Pienińskiego Parku Narodowego jest stylizowany wizerunek Trzech Koron (od strony Czerwonego Klasztoru). Dla turystów wstęp do PPN jest płatny tylko na wierzchołek i platformę widokową Trzech Koron oraz na szczyt Sokolicy (od maja do października). Jeden bilet zakupiony w jednym z dwóch punktów poboru opłat jest honorowany przez służby parkowe w obydwu miejscach. Dodatkowo opłata za wstęp do parku doliczana jest do biletu za uczestnictwo w spływie przełomem Dunajca oraz za wstęp do ruin zamku czorsztyńskiego.