Dolina Pyszna

Dolina Pyszna, nazywana również Doliną Pyszniańską jest górnym piętrem Doliny Kościeliskiej. Od zachodu ograniczają ją masyw Ornaku (1854 m n.p.m.) i Siwe Turnie, od południa Liliowe Turnie, Błyszcz (2159 m n.p.m.) i Kamienista (2121 m n.p.m.), od wschodu natomiast ramię Smreczyńskiego Wierchu (2066 m n.p.m.). Pastwiska znajdujące się w dolinie należały do tzw. Hali Pysznej. Prowadzono na niej wypas już w pierwszej połowie XVII w. Należała wówczas do mieszkańców wsi Klikuszowa, znajdującej się na północ od Nowego Targu. Na początku XX w. cała hala została wykupiona przez Władysława Zamoyskiego. Jeszcze w 1948 r., przed powstaniem Tatrzańskiego Parku Narodowego, wraz z sąsiednią Halą Smreczyny stała się pierwszym ścisłym rezerwatem.
Dolina Pyszna odegrała bardzo ważną rolę w historii polskiego narciarstwa, które zaczęło się rozwijać pod koniec XIX w. i nawiązywało do tradycji alpejskich oraz norweskich. Pierwszymi narciarzami w polskich Tatrach byli Władysław Kleczyński i Marcin Kozłecki, którzy w 1891 r. odbyli wycieczkę do Czarnego Stawu Gąsienicowego. Rok później ukazał się pierwszy artykuł propagujący nowy sport. Jego autorem był Leopold Świerz, a tekst nosił tytuł: „Wycieczka do Morskiego Oka zimową porą”. Do spopularyzowania nowej dyscypliny sportu mocno przyczynił się Stanisław Barabasz. Pierwszy kurs narciarski na Podtatrzu zorganizowano w 1899 r. Jego uczestnikami byli żołnierze. Zamknięciem kursu były pierwsze w Tatrach zawody narciarskie: bieg ze Szczyrby do Nowego Sławkowa. W styczniu 1903 r. Karol Englisch i Károly Jordán wyszli na nartach na wierzchołek Krzyżnego Liptowskiego (2039 m n.p.m.), co było pierwszym wyjściem szczytowym na nartach w historii tatrzańskiego narciarstwa. W tym samym roku wierzchołek Kopy Kondrackiej (2005 m n.p.m.) zdobył na nartach Stanisław Barabasz. Od 1906 r. do zimowych wycieczek nart używał Mariusz Zaruski. Wyszedł on na Osobitą (1687 m n.p.m.), przeszedł z Hali Gąsienicowej przez Zawrat (2158 m n.p.m.) do Doliny Pięciu Stawów Polskich, a także zdobył Kozi Wierch (2291 m n.p.m.).
Pierwszą narciarską organizacją była Sekcja Narciarska Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego „Beskid” w Nowym Sączu, która powstała w roku 1906. Rok później zawiązały się kolejne dwie, bardzo ważne dla historii polskiego narciarstwa, organizacje: Karpackie Towarzystwo Narciarzy oraz Sekcja Narciarska Towarzystwa Tatrzańskiego, funkcjonująca początkowo pod nazwą Zakopiańskie Towarzystwo Łyżwistów. Założycielami Zakopiańskiego Towarzystwa Łyżwistów byli: Stanisław Barabasz, Mieczysław Karłowicz i Mariusz Zaruski. Pierwszy kurs narciarski w Zakopanem odbył się w 1907 r., a jego kierownikiem był Mariusz Zaruski. Od tego momentu turystyka narciarska w Tatrach zaczęła się rozwijać bardzo gwałtownie. Jeszcze przed I wojną światową oprócz pionierów, Zaruskiego czy Barabasza, pojawiło się wielu znakomitych narciarzy: Stanisław Zdyb, Józef Lesiecki, wspomniany już Mieczysław Karłowicz, Henryk Bednarski, Mieczysław Świerz, Józef Borkowski, Józef Grabowski. W niedługim czasie zdobyto na nartach wszystkie szczyty tatrzańskie, które się do tego nadawały przy ówczesnym stanie sprzętu narciarskiego. Najwyższym z nich był Krywań (2495 m n.p.m.), na który weszli: Józef Borkowski i Stanisław Gąsienica-Byrcyn. Z kolei za najtrudniejszy uznano zjazd z Kościelca (2156 m n.p.m.) w 1911 r., którego autorami byli: Mariusz Zaruski i Stanisław Zdyb. W tym samym roku zaadaptowano na schronisko niewielki szałas w Dolinie Pysznej, która w późniejszych latach stała się jednym z najpopularniejszych miejsc wśród narciarzy.
Pierwsze zawody narciarskie w Zakopanem rozegrano w 1910 r. Główną konkurencją był bieg zjazdowy. Trasa wiodła z Goryczkowej Przełęczy nad Zakosy (1816 m n.p.m.) lub z Wrótek na Kalatówki. W tym samym roku odbyły się pierwsze skoki na niewielkiej skoczni wybudowanej na Kalatówkach. Pierwszym wypadkiem śmiertelnym podczas wycieczki na nartach była śmierć Mieczysława Karłowicza w lutym 1909 r. na zboczach Małego Kościelca.
Początkowo narty wykonywano samemu lub sprowadzano z zagranicy. Pierwsza wytwórnia nart na Podhalu powstała w 1901 r. w Czarnym Dunajcu. W tym samym czasie wykonywali je też uczniowie Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, której dyrektorem był Stanisław Barabasz. W okresie międzywojennym masową produkcją tego sprzętu sportowego zajęli się: Andrzej Góraś i Stanisław Zdyb.
Powszechna dostępność sprzętu narciarskiego spowodowała szybki rozwój narciarstwa zawodniczego. W 1925 r. na północnym stoku Krokwi (1378 m n.p.m.) wybudowano skocznię narciarską. Cztery lata później odbyły się Mistrzostwa Świata FIS (Fédération Internationale de Ski). W dużym stopniu do popularyzacji narciarstwa w Polsce przyczyniła się budowa kolejki linowej na Kasprowy Wierch na przełomie lat 1936 i 1937. Po II wojnie światowej najpopularniejszą formą narciarstwa stała się jazda po przygotowanych wcześniej stokach. Narciarstwo wysokogórskie, choć nie zniknęło, było uprawiane jedynie przez wąską grupę sportowców. Dopiero pod koniec XX w. większa dostępność specjalistycznego sprzętu spowodowała, że znów stało się ono modne wśród amatorów górskich wędrówek. Dzieje początków narciarstwa w Tatrach zostały opisane w książce Wandy Gentil-Tippenhauer Widigierowej i Stanisława Zielińskiego „W stronę Pysznej”, która dziś należy do klasyki literatury górskiej.
Duży wpływ na obecny charakter Dolin Kościeliskiej i Pysznej miała działalność lodowców górskich, które tworzyły w Tatrach około 500 tysięcy lat temu. Działo się to w tym samym czasie, w którym nasuwający się na tereny dzisiejszej północnej i środkowej Polski lądolód skandynawski, osiągnął swój maksymalny zasięg i dotarł do podnóży Karpat. Lodowce tatrzańskie nie były jednak jego częścią. W porównaniu ze stanem dzisiejszym w okresach zlodowaceń granica wiecznego śniegu była w Tatrach znacznie obniżona. Dziś przebiega ona na wysokości około 2300 m n.p.m., wtedy natomiast w Tatrach Wysokich zeszła do około 1600 m n.p.m., a w Tatrach Zachodnich do około 1500 m n.p.m. Powyżej tej granicy śnieg całkiem się nie topił i zalegał tam do następnej zimy. Mróz i słońce natomiast powodowały jego przemianę w ziarnisty firn, a następnie w lód, którego nadmiar był wypychany w postaci jęzora lodowcowego, spływającego w dół doliny. Jego ruch oraz rozluźnienie i wietrzenie zboczy powodowały zmiany w wyglądzie górnych odcinków dolin, w których w ten sposób powstawały półkoliste zagłębienia, nazwane kotłami lodowcowymi, karami lub cyrkami. Były one oddzielone od doliny, do której spływał lodowiec ryglem, czyli skalnym progiem. Jęzor lodowcowy, który spływał w dół doliny, transportował materiał skalny pochodzący z obsypujących się zboczy. Wyrywał też bloki z podłoża. Ślady tych działań możemy zaobserwować, przyglądając się rzeźbie niektórych tatrzańskich dolin. Ich profil z V-kształtnego, wciosowego, zmienił się w profil U-kształtny. Doliny poddane kiedyś działaniu lodowca są szerokie, a ich zbocza stromo podcięte. Przyglądając się natomiast ich dnu, zaobserwujemy wygłady lodowcowe, czyli bloki skalne o gładkiej powierzchni, które powstały dzięki trąco-gładzącemu ruchowi masy lodu, wymieszanej z materiałem skalnym, podczas spływania ich w dół doliny. Gdzieniegdzie można również obserwować rysy lodowcowe, powstałe na skutek żłobienia podłoża przez bloki skalne, które tkwiły w przesuwającym się lodzie.
Jeszcze innymi formami polodowcowymi są do dziś widoczne w terenie moreny, zbudowane z materiału skalnego przyniesionego i gromadzonego przez lodowiec. U czoła jęzora lodowcowego, w wyniku wytapiania się z lodu materiału skalnego powstawała morena czołowa. Następowało to, gdy czoło lodowca przynajmniej przez kilkadziesiąt lat nie przesuwało się. Moreny denne powstały z materiału skalnego wytopionego z lodu, który osadził się na dnie doliny. Morena boczna powstała, gdy materiał skalny wytopił się na brzegu jęzora lodowcowego.
Pod koniec epoki lodowcowej powstały lodowce gruzowe. Były to przesuwające się w dół duże ilości materiału skalnego, pochodzącego głównie z wielkich obrywów.