Książ Wielki

50°26'35"N 20°08'24"E (50.443159, 20.140069)
271 m n. p. m.

Książ Wielki jest dużą wsią gminną o zachowanym historycznym układzie urbanistycznym z rynkiem. Nazwa Książ pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1119 lub 1120 r., jako miejsce pochodzenia palatyna Bolesława Krzywoustego – Piotra Włostowica, który wsławił się porwaniem księcia przemyskiego Wołodara. Trudno jednak tę wzmiankę odnieść do konkretnej miejscowości, w tym do Książa Wielkiego, o którym, jako parafii, pierwsze historyczne dane pochodzą z lat 1325–27. Zapewne była to już wówczas ukształtowana osada, której początki być może mają związek z położonym na północny-zachód od rynku „grodziskiem”, obecnie zachowanym w postaci kolistego, otoczonego wałem i fosą, nasypu. Sondażowe badania wskazały, że w XII–XIII w. istniała tu osada, zaś wspomniane „grodzisko” stanowi pozostałość rycerskiej rezydencji obronnej, wzniesionej zapewne z końcem XIII w. i funkcjonującej do początków XVI w. Za postawioną wyżej tezą mogą świadczyć dalsze fakty, iż w okresie 1333–1370 Książ otrzymał prawa miejskie, stając się, aż do czasów rozbiorów, siedzibą powiatu sądowego, a nadto odnotowana w 1346 r. po raz pierwszy nazwa Książ Wielki (de Magno Xanze) w odróżnieniu od sąsiedniego Książa Małego. Dobra ksiąskie należały wówczas do Melsztyńskich herbu Leliwa, następnie poprzez Jadwigę Ksiąską z Melsztyna w 1441 r. powiększyły majętności Tęczyńskich. Od około 1552 r. zarządzał nimi pierwszy mąż Katarzyny Tęczyńskiej – Jan Boner, zmarły w 1562 r. kasztelan biecki, oświęcimski, wielkorządca krakowski, dziedzic podkrakowskich Balic, etc., przywódca polskich kalwinów. W 1558 r. Boner wypędził z Książa katolickie duchowieństwo, skonfiskawał ich dobra, trzykrotnie urządził tu kalwińskie synody generalne. Po śmierci Katarzyny w 1567 r. liczący 14 wsi klucz ksiąski odziedziczył jej drugi mąż (poślubiony w 1562 r.) Stanisław Barzi (Barzy), sekretarz królewski i wojewoda krakowski, gorliwy katolik. Jego syn Jan w 1582 r. sprzedał ojcowiznę Piotrowi Myszkowskiemu, biskupowi krakowskiemu, który wraz z bratankiem, też Piotrem, starostą chęcińskim wzniósł obecny pałac(znajduje się we wschodniej części Książa), nazywając go Mirowem, od rodowego zamku „Mirów” w obecnym powiecie zawierciańskim. W 1601 r. dobra ksiąskie włączono do ordynacji pińczowskiej Wielopolskich, która w 1727 r. została im zasądzona, jako spadek. Po Myszkowskich przejęli oni także tytuł margrabiowski oraz nazwisko Gonzaga – włoskiego, książęcego rodu z Mantui, do którego przyjęty był Zygmunt – drugi bratanek biskupa Myszkowskiego. W ordynacji Wielopolskich Książ pozostał do czasów najnowszych, nie uzyskując jednak większego znaczenia i tracąc w 1869 r. prawa miejskie.
Kościół parafialny św. Wojciecha w Książu Wielkim (sanktuarium Matki Bożej Ksiąskiej) wzniesiony został zapewne w XV w. Był zamieniony na zbór kalwiński w XVI w. Potem odnowiony i rozbudowany w XVII w. oraz zapewne w XVIII w., także w latach 1903–1905. Kościół jest gotycki. Posiada kaplice: wczesnobarokową św. Anny z pierwszej połowy XVII w. fundacji Myszkowskich, późniejszą zapewne z przełomu XVII/XVIII w. Matki Bożej Częstochowskiej oraz Matki Bożej Anielskiej z 1904 r. Wewnątrz zachowane są rokokowe polichromie z 1781 r., późnorenesansowe dekoracje stiukowe sklepienia prezbiterium, renesansowe płyty nagrobne Tęczyńskich (po 1558 r.), których autorstwo przypisuje się Hieronimowi Canavesiemu (1525–82), włoskiemu rzeźbiarzowi tworzącemu w Krakowie, ołtarze późnobarokowe, w tym w ołtarzu głównym słynący z łask obraz Matki Bożej Pocieszenia z Dzieciątkiem, zwanej Księską, datowany początek XVI w., o cechach szkoły Lucasa Cranacha (Starszego), słynnego niemieckiego malarza i grafika z Wittenbergii. Przy kościele stoi drewniana dzwonnica z pierwszej połowy XVIII w. Naprzeciw kościoła znajduje się głaz poświęcony ofiarom II wojny światowej: ofiarom Holocaustu oraz mieszkańcom rozstrzelanym 6.01. i 1.08.1944 r.
Na zabytkowym cmentarzu parafialnym znajduje się XIX-wieczna kaplica grobowa Hallerów, dziedziców sąsiednich Mianowic, kwatera żołnierzy AK poległych 1.08.1944 r. i odtworzona mogiła 16 żołnierzy austro-węgierskich i rosyjskich poległych podczas działań wojennych 1914 r. oraz grób Stefana Żechowskiego (żyjącego w Książu Wielkim e XX w. malarza, rysownika i ilustratora książek). Cmentarz żydowski (przy ul. Szewskiej) istniał zapewne już w połowie XIX w. Podczas okupacji został zdewastowany przez Niemców, którzy dokonywali tu egzekucji osób narodowości żydowskiej, co upamiętnia niewielki pomnik. Barokowa kamienna statua bł. Salomei znajduje się przy budynku OSP.

Miejsce znajduje się na szlakach

Pobierz aplikację

Nasza witryna wykorzystuje pliki cookies, m.in. w celach statystycznych. Jeżeli nie chcesz, by były one zapisywane na Twoim dysku zmień ustawienia swojej przeglądarki.
Więcej na ten temat...