Książ Wielki

Książ Wielki jest dużą wsią gminną o zachowanym historycznym układzie urbanistycznym z rynkiem. Nazwa Książ pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1119 lub 1120 r., jako miejsce pochodzenia palatyna Bolesława Krzywoustego – Piotra Włostowica, który wsławił się porwaniem księcia przemyskiego Wołodara. Trudno jednak tę wzmiankę odnieść do konkretnej miejscowości, w tym do Książa Wielkiego, o którym, jako parafii, pierwsze historyczne dane pochodzą z lat 1325–27. Zapewne była to już wówczas ukształtowana osada, której początki być może mają związek z położonym na północny-zachód od rynku „grodziskiem”, obecnie zachowanym w postaci kolistego, otoczonego wałem i fosą, nasypu. Sondażowe badania wskazały, że w XII–XIII w. istniała tu osada, zaś wspomniane „grodzisko” stanowi pozostałość rycerskiej rezydencji obronnej, wzniesionej zapewne z końcem XIII w. i funkcjonującej do początków XVI w. Za postawioną wyżej tezą mogą świadczyć dalsze fakty, iż w okresie 1333–1370 Książ otrzymał prawa miejskie, stając się, aż do czasów rozbiorów, siedzibą powiatu sądowego, a nadto odnotowana w 1346 r. po raz pierwszy nazwa Książ Wielki (de Magno Xanze) w odróżnieniu od sąsiedniego Książa Małego. Dobra ksiąskie należały wówczas do Melsztyńskich herbu Leliwa, następnie poprzez Jadwigę Ksiąską z Melsztyna w 1441 r. powiększyły majętności Tęczyńskich. Od około 1552 r. zarządzał nimi pierwszy mąż Katarzyny Tęczyńskiej – Jan Boner, zmarły w 1562 r. kasztelan biecki, oświęcimski, wielkorządca krakowski, dziedzic podkrakowskich Balic, etc., przywódca polskich kalwinów. W 1558 r. Boner wypędził z Książa katolickie duchowieństwo, skonfiskawał ich dobra, trzykrotnie urządził tu kalwińskie synody generalne. Po śmierci Katarzyny w 1567 r. liczący 14 wsi klucz ksiąski odziedziczył jej drugi mąż (poślubiony w 1562 r.) Stanisław Barzi (Barzy), sekretarz królewski i wojewoda krakowski, gorliwy katolik. Jego syn Jan w 1582 r. sprzedał ojcowiznę Piotrowi Myszkowskiemu, biskupowi krakowskiemu, który wraz z bratankiem, też Piotrem, starostą chęcińskim wzniósł obecny pałac(znajduje się we wschodniej części Książa), nazywając go Mirowem, od rodowego zamku „Mirów” w obecnym powiecie zawierciańskim. W 1601 r. dobra ksiąskie włączono do ordynacji pińczowskiej Wielopolskich, która w 1727 r. została im zasądzona, jako spadek. Po Myszkowskich przejęli oni także tytuł margrabiowski oraz nazwisko Gonzaga – włoskiego, książęcego rodu z Mantui, do którego przyjęty był Zygmunt – drugi bratanek biskupa Myszkowskiego. W ordynacji Wielopolskich Książ pozostał do czasów najnowszych, nie uzyskując jednak większego znaczenia i tracąc w 1869 r. prawa miejskie.
Kościół parafialny św. Wojciecha w Książu Wielkim (sanktuarium Matki Bożej Ksiąskiej) wzniesiony został zapewne w XV w. Był zamieniony na zbór kalwiński w XVI w. Potem odnowiony i rozbudowany w XVII w. oraz zapewne w XVIII w., także w latach 1903–1905. Kościół jest gotycki. Posiada kaplice: wczesnobarokową św. Anny z pierwszej połowy XVII w. fundacji Myszkowskich, późniejszą zapewne z przełomu XVII/XVIII w. Matki Bożej Częstochowskiej oraz Matki Bożej Anielskiej z 1904 r. Wewnątrz zachowane są rokokowe polichromie z 1781 r., późnorenesansowe dekoracje stiukowe sklepienia prezbiterium, renesansowe płyty nagrobne Tęczyńskich (po 1558 r.), których autorstwo przypisuje się Hieronimowi Canavesiemu (1525–82), włoskiemu rzeźbiarzowi tworzącemu w Krakowie, ołtarze późnobarokowe, w tym w ołtarzu głównym słynący z łask obraz Matki Bożej Pocieszenia z Dzieciątkiem, zwanej Księską, datowany początek XVI w., o cechach szkoły Lucasa Cranacha (Starszego), słynnego niemieckiego malarza i grafika z Wittenbergii. Przy kościele stoi drewniana dzwonnica z pierwszej połowy XVIII w. Naprzeciw kościoła znajduje się głaz poświęcony ofiarom II wojny światowej: ofiarom Holocaustu oraz mieszkańcom rozstrzelanym 6.01. i 1.08.1944 r.
Na zabytkowym cmentarzu parafialnym znajduje się XIX-wieczna kaplica grobowa Hallerów, dziedziców sąsiednich Mianowic, kwatera żołnierzy AK poległych 1.08.1944 r. i odtworzona mogiła 16 żołnierzy austro-węgierskich i rosyjskich poległych podczas działań wojennych 1914 r. oraz grób Stefana Żechowskiego (żyjącego w Książu Wielkim e XX w. malarza, rysownika i ilustratora książek). Cmentarz żydowski (przy ul. Szewskiej) istniał zapewne już w połowie XIX w. Podczas okupacji został zdewastowany przez Niemców, którzy dokonywali tu egzekucji osób narodowości żydowskiej, co upamiętnia niewielki pomnik. Barokowa kamienna statua bł. Salomei znajduje się przy budynku OSP.