Kuźnice

Kuźnice są dzielnicą Zakopanego, położoną w dolinie Bystrej. Wcześniej nazywane były Hamrami. Dawniej w Kuźnicach znajdował się zakład hutniczy, o którym pierwsze wzmianki pojawiają się już w 1701 r. W 1805 r. hutę kupił Jan Wincenty Homolacs, a następnie rozbudował ją jego syn Emanuel. W zakładach produkowano garnki, kratownice, figury przydrożne, siekiery i inne narzędzia. Okres świetności przedsiębiorstwa przypadł na lata 1830–1850. Dwór jego właścicieli stanowił bazę wypadową dla pierwszych turystów m.in. dla Seweryna Goszczyńskiego i Wincentego Pola. Użytkowanie tatrzańskich złóż rudy żelaza stało się jednak nieopłacalne i rodzina Homolacsów sprzedała zakład berlińskiemu bankierowi Ludwigowi Eichbornowi, który następnie przekazał go swojemu zięciowi Magnusowi Peltzowi.
W 1875 r. lekarz zakładowy Ludwik Ganczarski otworzył w Kuźnicach pierwszy w Zakopanem zakład wodoleczniczy, w którym wykorzystywano żużel z pieca hutniczego, wydzielający lecznicze związki siarkowe. Nowy właściciel postanowił wykorzystać okoliczne lasy na potrzeby przemysłu papierniczego. Rabunkowa gospodarka leśna doprowadziła Peltza do bankructwa. Kuźnice wraz z dobrami zakopiańskimi wystawiono na publiczną licytację. W 1888 r. kupił je hr. Władysław Zamoyski, który definitywnie zakończył działalność przemysłową.
Obecnie w Kuźnicach zobaczyć można zabudowania gospodarcze dawnego zakładu. W budynku administracji huty, późniejszej szkoły Domowej Pracy Kobiet założonej przez matkę hr. Władysława Zamoyskiego Jadwigę, znajduje się siedziba dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego. W spichlerzu prezentowana jest wystawa fotografii ukazujących Zakopane i Kuźnice z końca XIX w. W starej wozowni można oglądać kolekcję wypchanych zwierząt, stworzoną niegdyś przez pracownika huty – Antoniego Kocyana. Dwór nie zachował się. Zrekonstruowano jego fundamenty i na kamiennej podmurówce zobaczyć można wystawę dotyczącą historii Kuźnic.
W Kuźnicach znajduje się dolna stacja kolei na Kasprowy Wierch. Kolej linowa na Kasprowy Wierch wybudowana została w czasie 6,5 miesiąca na przełomie 1935–1936. Inicjatorem był wiceminister komunikacji płk. Aleksander Bobkowski, a głównym udziałowcem Polskie Koleje Państwowe. Pracami kierowali inżynierowie Medard Stadnicki i Borys Lange. Kolej składa się z dwóch odcinków: Kuźnice – Myślenickie Turnie i Myślenickie Turnie – Kasprowy Wierch. Dowóz materiałów w trakcie budowy odbywał się dzięki specjalnie do tego celu wybudowanej drodze jezdnej, kolejce roboczej oraz z wykorzystaniem transportu konnego. Do tego celu sprowadzono cztery przeszkolone koniki huculskie, które transportowały materiały od strony Hali Gąsienicowej. Do budowy zaangażowano około 1000 osób. Dolna stacja kolejki wybudowana została na fundamentach dawnego pieca hutniczego, a architektami budynków stacji byli Anna i Aleksander Kodelscy. Długość kolei linowej na Kasprowy Wierch wynosi 4291 m, a pokonywana różnica wysokości 936 m. Jeden wagonik może zabrać jednorazowo 60 osób, przy czym przepustowość w miesiącach letnich ze względów ochrony przyrody ograniczona jest z 360 os/h do 180 os/h. Podróż trwa około 12 minut.
Pomnik autorstwa Władysława Hasiora „Prometeusz rozstrzelany” postawiony został w Kuźnicach przy Alei Przewodników Tatrzańskich w 1964 r. w dwudziestą rocznicę zbrodni, jaka dokonała się w tym miejscu. Rankiem 30 maja 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali dwudziestu więźniów, a ich ciała wywieźli w nieznanym kierunku.
Tatrzański Park Narodowy został utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów w 1954 r. (z datą wejścia w życie od 1 I 1955 r.). Pierwsze starania o objęcie ochroną Tatr rozpoczęły się w drugiej połowie XIX w. Temat podjęto ze względu na obserwowane zniszczenia tatrzańskiego drzewostanu wskutek rabunkowej gospodarki leśnej. W latach osiemdziesiątych XIX w. na sejmie galicyjskim złożono wniosek o zalesieniu Tatr i ochronie drzewostanu. Już w tamtym czasie pojawiały się głosy, że Tatry, jako dobro ogólne narodu, powinny zostać wykupione z rąk prywatnych właścicieli. W 1887 r. powstało Towarzystwo Ochrony Tatr Polskich, które zaczęło promować wyżej wymienione postulaty. Kolejnym krokiem w kierunku realizacji idei objęcia Tatr ochroną było wykupienie w 1889 r. tzw. dóbr zakopiańskich przez hr. Władysława Zamoyskiego, który postanowił zalesić zdewastowany teren Tatr. W 1924 r., włączając wspomniane dobra do fundacji Zakłady Kórnickie, Zamoyski przeznaczył je do celów edukacyjnych. W 1933 r. tereny te zostały zakupione przez państwo polskie w celu przeznaczenia ich na park narodowy w Tatrach. Rok później odkupiono również tereny należące do Józefa Uznańskiego. Sprawa utworzenia w Tatrach parku narodowego interesowała wiele środowisk, które dokładały wszelkich starań, aby pomysł zrealizować. Niezwykłą aktywnością wykazywano się po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1919 r. Sekcja Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego wystosowała odezwę do władz Towarzystwa dotyczącą utworzenia w Tatrach Polskich parku narodowego. W 1920 r. Państwowa Komisja Ochrony Przyrody i Sekcja Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego opracowały pierwszy projekt Tatrzańskiego Parku Narodowego. Niezwykle aktywne w tej sprawie były środowiska naukowe. Temat prawnej ochrony Tatr wielokrotnie dyskutowano na różnorodnych spotkaniach naukowych. Z tematem tym łączyć należy nazwiska naukowców: Walerego Goetla, Michała Siedleckiego, Mariana i Stanisława Sokołowskich, Władysława Szafera, Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Adama Wodziczki. W tym czasie również Polskie Towarzystwo Tatrzańskie prowadziło wykup niektórych hal tatrzańskich od prywatnych właścicieli i tereny te miało przekazać Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu w momencie jego utworzenia.
Intensywne działania na rzecz utworzenia TPN zostały na kilka lat zawieszone ze względu na wybuch II wojny światowej. To niestety nie przysłużyło się przyrodzie. Na ponowne ogromne zniszczenia wpływ miały: trzebienie lasów, kłusownictwo, wypas nadmiernej liczby owiec, nieuregulowana turystyka górska. Po wojnie sytuacja zaczęła się stopniowo poprawiać. Najpierw utworzono tymczasowy park narodowy, który działał w latach 1947–1954. Nie obejmował on wprawdzie całego terenu polskich Tatr, ale obowiązywała w nim gospodarka zgodna z zasadami, jakimi miał w przyszłości kierować się właściwy park narodowy w Tatrach. W 1954 r. Rada Ministrów na podstawie ustawy o ochronie przyrody z 1949 r. wydała rozporządzenie o utworzeniu Tatrzańskiego Parku Narodowego na obszarze całych Tatr Polskich. Rozporządzenie weszło w życie 1 stycznia 1955 r. Park został podzielony na rezerwaty ścisłe i częściowe. Jego powierzchnia wynosi 21 197 ha. Ochroną ścisłą objęte jest około 11 500 ha, w tym piętra hal i turni oraz kosodrzewiny, częściową natomiast piętra regla górnego i dolnego. Ochrona ścisła polega na ochronie procesów zachodzących w środowisku naturalnym. Celem Tatrzańskiego Parku Narodowego jest ochrona przyrody Tatr. Park zajmuje się również badaniami naukowymi, turystyką, jak i ochroną dziedzictwa kulturowego i edukacją przyrodniczą.
Walery Goetel urodził się w 1889 r. w Suchej Beskidzkiej. Studiował geologię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1912 r. uczestniczył w austriackiej wyprawie geologicznej w góry Gruzji. Prowadził badania geologiczne w Tatrach i na Podtatrzu. Od 1911 r. ogłaszał liczne prace na temat tektoniki i stratygrafii tatrzańskiej. Przed I wojną światową aktywnie uprawiał taternictwo. Jego partnerami najczęściej byli brat Ferdynand oraz Mieczysław Świerz. Brał udział w zakładaniu Międzynarodowej Unii Towarzystw Alpinistycznych (UIAA). Od 1913 r. był członkiem Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego. Pracował również w Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, a także był jednym z inicjatorów powstania Tatrzańskiego Parku Narodowego. Po jego utworzeniu został członkiem rady naukowej TPN. Zmarł w 1972 r. w Krakowie.
W starej wozowni, należącej do zespołu dworskiego w Kuźnicach, prezentowana jest wystawa kolekcji kręgowców spreparowanych przez Antoniego Kocyana. Jest to zbiór powstały w drugiej połowie XIX w., niezwykle cenny, nie tylko ze względów przyrodniczych, ale również historyczno-kulturowych. Składa się na niego ponad 400 okazów.Kolekcja dała początek działowi przyrodniczemu Muzeum Tatrzańskiego. Wśród eksponatów prezentowanych na wystawie znajdują się przede wszystkim ptaki występujące po północnej stronie Tatr, np. płochacz halny czy pomurnik, a także gatunki pojawiające się w Tatrach sporadycznie. Oprócz awifauny są dobrze zachowane okazy większych ssaków: niedźwiedzia, jelenia, wilka oraz gatunków charakterystycznych dla Tatr: kozicy i świstaka. Wstęp na wystawę jest bezpłatny, a zainteresowani mogą się tutaj zaopatrzyć w interesujące wydawnictwa przyrodnicze, przygotowane przez pracowników Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Antoni Kocyan był zoologiem i leśnikiem, a później także jednym z najbardziej znanych badaczy fauny w Tatrach. Był pracownikiem kuźnickiej huty, a także leśniczym w Dolinie Kościeliskiej. Sztuki preparowania okazów zoologicznych nauczył się od zoologa Ernsta Schauera, który odwiedził w 1861 r. właścicieli Kuźnic, Homolacsów. Pod koniec lat sześćdziesiątych XIX w. Kocyan został członkiem Komisji Fizjograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego oraz wiedeńskich organizacji przyrodniczych: Geologische Reichsanstalt i Ornitologischer Verein. Ponadto ogłosił wiele prac zoologicznych w językach: polskim, niemieckim i węgierskim. Mieszkając w późniejszych latach w Orawicach i Zubercu na Słowacji, gdzie pracował jako leśniczy, prowadził nieformalny ośrodek badań tatrzańskiej fauny, odwiedzany przez naukowców i osoby zajmujące się Tatrami. Jego gośćmi byli m.in. Tytus Chałubiński, August Wrześniowski, Walery Eljasz-Radzikowski, Henryk Sienkiewicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Wojciech Kossak. Zbiory Antoniego Kocyana trafiały do licznych muzeów i placówek naukowych, m.in. do Muzeum Orawskiego w Orawskim Zamku, Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, Muzeum Karpackiego w Popradzie, a także do muzeów w Krakowie, Lwowie, Warszawie i Wiedniu. Na ścianie leśniczówki w Orawicach w 1966 r. umieszczono tablicę pamiątkową poświęconą Antoniemu Kocyanowi.
W dawnym spichlerzu, należącym do zespołu dworskiego w Kuźnicach, prezentowana jest ekspozycja poświęcona rodzinie Zamoyskich. Pochodząca z Wielkopolski rodzina kupiła na licytacji dobra zakopiańskie, a wraz z nimi Kuźnice w 1889 r. Po śmierci właściciela, hrabiego Władysława Zamoyskiego, tereny przeszły pod zarząd fundacji Zakłady Kórnickie, a w 1933 r. odkupiło je państwo polskie w celu utworzenia tu w przyszłości Tatrzańskiego Parku Narodowego. Budynek, w którym od 2008 r. prezentowana jest wystawa poświęcona Zamoyskim, został wybudowany około 1895 r. i funkcjonował jako magazyn zboża dla gospodarstwa w Kuźnicach. Wstęp na wystawę jest bezpłatny.
Na terenie Muzeum Przyrodniczego Tatrzańskiego Parku Narodowego w XIX w. znajdował się zwierzyniec należący do dworu w Kuźnicach. W tym miejscu w 1873 r. podczas bankietu zrodził się pomysł zawiązania Towarzystwa Tatrzańskiego. Po likwidacji zwierzyńca działał tu tartak. W czasie II wojny światowej Niemcy rozbudowali zakład, który produkował hangary i wyposażenie lotnicze na potrzeby Luftwaffe. Do niedawna w znajdującym się tam budynku mieściła się dyrekcja Tatrzańskiego Parku Narodowego, którą przeniesiono do Kuźnic. Obecnie znajduje się tu Muzeum Przyrodnicze, w którym są prezentowane czasowe wystawy. Jest tu również sala wykładowa, a także Ośrodek Dokumentacji Tatrzańskiej im. Zofii Radwańskiej-Paryskiej i Witolda H. Paryskiego. W budynku Muzeum Przyrodniczego znajduje się stoisko z wydawnictwami Tatrzańskiego Parku Narodowego, a przy rondzie Jana Pawła II Punkt Informacji Turystycznej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Można tu nabyć wydawnictwa TPN oraz zasięgnąć informacji dotyczącej aktualnych warunków w górach.