Oświęcim

Miasto Oświęcim (44 tys. mieszkańców) położone jest w centrum Kotliny Oświęcimskiej pomiędzy Wyżyną Śląską, a Pogórzem Karpackim, u ujścia rzeki Soły do Wisły. Ten piastowski gród był stolicą księstwa oświecimskiego. Obecnie jest siedzibą powiatu. Historia tego polskiego miasta sięga XI w. W Europie znane jest pod niemiecką nazwą Auschwitz. Jest ona jednak kojarzona z obozami koncentracyjnymi, które Niemcy założyli tu podczas II wojny światowej oraz w sąsiedniej Brzezince (KL Auschwitz-Birkenau), głównie w celu eksterminacji narodu żydowskiego. Oba obozy, obecnie Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, zostały wpisane w 1979 r. do międzynarodowego rejestru dóbr Dziedzictwa Światowego UNESCO. W obrębie starego miasta w Oświęcimiu zachowało się sporo dawnej zabudowy, w tym książęcy zamek wzniesiony na przełomie XIII/XIV w., zlokalizowany na wzgórzu, które w czasach pogańskich było miejscem kultowym. Wzgórze zabudowywano już w średniowieczu (XI w.). Najstarszymi obiektami zamkowymi są gotycka wieża obronna (XIII/XIV w.) i fragment muru obronnego. Wieża jest jedną z pierwszych budowli ceglanych w Małopolsce oraz najwyższym zachowanym murem gotyckim w Polsce południowej (40 m).
Zabytkami starego miasta są także: Pałac Ślubów, kościół Matki Bożej Wspomożenia Wiernych (kościół salezjanów) z kaplicą św. Jacka z pierwszej połowy XIV w., kościół parafialny Wniebowzięcia NMP oraz kamienice na Rynku Głównym. Oświęcim posiada trzy place nazywane rynkami. W XIV w. został wytyczony główny plac targowy, kwadratowy – obecny Rynek Główny. Przy jego południowo-wschodnim narożniku funkcjonował plac dawnej owalnicy jako rynek pomocniczy – obecny Mały Rynek. W XIX w. wytyczony został Nowy Rynek, jako miejsce targów i jarmarków odbywających się poza miastem. Od 14 października 1917 r. nazywa się on Placem Tadeusza Kościuszki.
Kościół Matki Bożej Wspomożenia Wiernych księży salezjanów znajduje się na południowy-wschód od rynku, przy ulicy Władysława Jagiełły. Historia kościoła sięga pierwszej połowy XIV w., kiedy książę oświęcimski Władysław, syn Mieszka I księcia cieszyńskiego, wraz ze swoją żoną Eufrozyną, wybudował, lub ukończył budowę rozpoczętą z inicjatywy ojca, zespół klasztorny dominikanów w Oświęcimiu. Był to czwarty z kolei klasztor dominikanów w Polsce, ale wyróżniał się spośród innych wielkością i pięknym położeniem na wzgórzu nad Sołą. Składał się z orientowanego gotyckiego kościoła św. Krzyża, do którego przylegał czworokątny dziedziniec, zamknięty z czterech stron przez budynki klasztorne. Z dawnego klasztoru dominikańskiego do dziś zachowany jest tylko gotycki kapitularz (obecnie kaplica św. Jacka) i fragmenty murów kościoła Św. Krzyża. Opuszczone budynki podominikańskie często zmieniały właścicieli, służyły za stajnie dla koni pocztowych, składy różnych materiałów. Od 1898 r. właścicielem ruin zostało Zgromadzenie Księży Salezjanów, których sprowadził do Oświęcimia ks. Andrzej Knycz, ówczesny proboszcz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Pozostałości budynków mieszkalnych rozebrano. Dawny kościół św. Krzyża, od tej pory Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, przebudowano wg projektu inż. Mario Ceradiniego.. Przebudowę, której efektem jest obecna bryła kościoła, dokończono dopiero w latach 1975–1984. Nie zachowało się nic z dawnego wyposażenia kościoła. W 1904 r. ołtarz główny zdobiła figura Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, ofiarowana tu przez Zgromadzenie Salezjańskie z Turynu. W 1907 r. została zastąpiona kopią turyńskiego obrazu Wspomożycielki, namalowaną przez oświęcimskiego malarza - Jana Szczęsnego Stankiewicza. W 1906 r. zbudowano osiem bocznych ołtarzy. W 1958 r. zbudowano organy, a w latach 1962–1964 ołtarz główny wg projektu salezjanina inż. Jana Kajzera.
Jedyna zachowana do dziś w Oświęcimiu Synagoga Chewra Lomdej Misznajot (przed drugą wojną światową istniało w Oświęcimiu około 20 synagog i żydowskich domów modlitwy) mieści się przy placu ks. Skarbka 5 i razem z Muzeum Żydowskim tworzy Centrum Żydowskie. Stowarzyszenie Lomdej Misznajot, do którego należała synagoga, rozpoczęło starania o jej budowę w 1913 r. Jedynym zachowanym elementem wnętrza jest tablica upamiętniająca w języku hebrajskim trzech gabajów (zarządców) synagogi. Podczas drugiej wojny światowej niemieccy naziści przekształcili ten dom modlitwy w magazyn amunicji, dewastując całkowicie wnętrze budynku. Wiosną 1941 r., na placu przed synagogą, zgromadzono Żydów z Oświęcimia przed ich wysiedleniem do gett w Będzinie, Sosnowcu i Chrzanowie. W 1945 r. nieliczni ocaleni z Holokaustu Żydzi oświęcimscy wrócili do miasta i podjęli próbę odbudowania gminy żydowskiej. Odrestaurowano cmentarz, a w synagodze Lomdei Misznajot urządzono synagogę publiczną. Powojenna gmina żydowska w Oświęcimiu nie przetrwała, a do końca lat sześćdziesiątych wszyscy Żydzi opuścili miasto. Synagoga przeszła na własność Skarbu Państwa i działała tu hurtownia dywanów. W 1997 r., kiedy budynek synagogi został wpisany do rejestru zabytków. W tym samym roku, na mocy ustawy o restytucji majątku żydowskiego, synagoga Lomdei Misznajot jako pierwsza została zwrócona gminie żydowskiej w Bielsku-Białej. Przeprowadzono wtedy badania archeologiczne i konieczne prace konserwatorskie. Synagoga została poświęcona i uroczyście otwarta 12 września 2000 r. Dzisiaj synagoga Chewra Lomdei Misznajot jest częścią Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu, jako unikalny zabytek i pomnik społeczności żydowskiej, która przed 400 lat aż do Holokaustu współtworzyła miasto. O długiej i fascynującej historii żydowskiej Oświęcimia opowiada także sąsiadujące z synagogą Muzeum Żydowskie. Na ścianach synagogi zachowały się dwie marmurowe tablice (wotywna z 1907 r. i erekcyjna z 1928 r.) z napisami w języku hebrajskim.
Dzięki bogatej bazie sportowo-wypoczynkowo-kulturalnej, Oświęcim pełni ponadregionalną rolę w dziedzinie kultury, organizując wiele imprez o znaczeniu krajowym i międzynarodowym, m.in. Tydzień Kultury Beskidzkiej, Międzynarodowy Festiwal Filmów Nieprofesjonalnych „Kochać Człowieka”, Mistrzostwa Polski w Hokeju na Lodzie, Mistrzostwa Polski w Pływaniu Synchronicznym, Puchar Miast w Łyżwiarstwie Figurowym i wiele innych.