Zbylitowska Góra

Badania archeologiczne potwierdzają istnienie osiedla w Zbylitowskiej Górze już w neolicie. Na terenie wsi zlokalizowanych jest 13 stanowisk archeologicznych z różnych okresów dziejów. Najciekawszym znaleziskiem świadczącym o powiązaniach handlowych pramieszkańców Zbylitowskiej Góry jest moneta z brązu zwana „asem” Republiki Rzymskiej. moneta jest datowana na 211 r. p.n.e. i prawdopodobnie na tereny polskie dostała się za pośrednictwem Celtów. Zbylitowscy i ich spadkobiercy po „kądzieli”: Kotowscy herbu Trzaska, Krzeszowie, herbu Leliwa Dembińscy herbu Rawicz, Moszczeńscy herbu Nałęcz i Żabowie herbu Kościesza władali Zbylitowską Górą do 1945 r., kiedy to utracili majątek w wyniku reformy rolnej.
Najbardziej znanym przedstawicielem rodziny Zbylitowskich był poeta Andrzej Zbylitowski dziedzic Góry. Andrzej Zbylitowski (około 1565 – około 1608) był dworzaninem Stefana Batorego, a następnie Zygmunta II Wazy. Na jego dworze pełnił funkcję nadwornego stolnika. W swoich utworach kontynuował tradycję poezji ziemiańskiej, której najwybitniejszym przedstawicielem był Jan Kochanowski. Po powrocie do Zbylitowskiej Góry wydał poemat „Wieśniak” i „Żywot szlachcica na wsi”, w których sławił życie na wsi i piękno okolicy.
Obecny kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Zbylitowskiej Górze został wzniesiony w 1464 r. z fundacji Mikołaja Zbylitowskiego. Do 1915 r. był częściowo murowany, częściowo drewniany. W 1915 r. został częściowo zburzony w czasie działań wojennych. W latach 1916–1922 odbudowano go, wykorzystując zachowane mury prezbiterium, zakrystii i kaplicy. Ponownie konsekrowany został w 1929 r. przez biskupa tarnowskiego Leona Wałęgę.
Kościół jest obiektem murowanym z cegły, otynkowanym. Jest jednonawowy, z prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, ze starą zakrystią od północy i nową od południa. Ne posiada wyraźnych cech stylowych. Przy nawie od północy znajduje się kaplica a od frontu nowa kruchta.. Szczyt kaplicy barokowy. W nawie są duże okna zamknięte łukiem odcinkowym. Dachy dwuspadowe kryte są dachówką i blachą. Nad nawą znajduje się barokowa wieżyczka na sygnaturkę. Sklepienia kolebkowe w prezbiterium rekonstruowane zostało w 1917 r. W nawie jest strop płaski. Portal renesansowy z XVI w. w wejściu do zakrystii, ma napis łacińskim. Polichromia figuralna wykonana w 1957 r. wykonana została według projektu Jerzego Nowosielskiego.
Najcenniejszym zabytkiem wyposażenia kościoła jest płyta nagrobna, z leżącą postacią jednego ze Zbylitowskich. Płyta jest alabastrowa z XVI w., z nowszą tablicą Mikołaja ze Zbylitowic 1464 r..
Dwór w Zbylitowskiej Górze wzniesiony został w około 1840 r. przez Moszczeńskich, podobno na miejscu ariańskiego zboru Zbylitowskich z XVII w. Klasyczno-elektyczny, murowany dwór jest parterowy, dwutraktowy z sześciofilarowym portykiem wgłąbnym od frontu (południa). Zwieńczony jest przełamanym naczółkiem z kartuszami, w których widnieją herby Nałęcz i Szreniawa. Dziś budynek jest adoptowany na potrzeby szkolno-administracyjne. Dwór otacza park, dawniej francuski, który dziś stracił niestety swój klasyczny charakter.
Cmentarz wojenny nr 199 w Zbylitowskiej Górze zbudowany według projektu Heinricha Scholza, posiada trwały wystrój w postaci ogrodzenia z tyłu murem pełnym a z przodu niskim płotkiem stalowym pomiędzy kamiennymi słupkami. Pomnik centralny wykonany jest z kamienia. Ma formę wysokiej steli z wyodrębnionym z lica krzyżem trójramiennym. Na tym cmentarzu pochowano wyłącznie Rosjan: w 27 mogiłach masowych i 2 pojedynczych.