Wierchomla Wielka

Wierchomla jest połemkowską wsią, ciągnąca się w dolinie potoku Wierchomlanka pomiędzy grzbietem Parchowatki (1004 m n.p.m.) i Kiczery (od północy), a grzbietem Wierchu Zubrzego (860 m n.p.m.) w masywie Pustej Wielkiej (1061 m n.p.m.). Zasadniczą część doliny stanowi Wierchomla Wielka, której centrum znajduje się około 5 km od ujścia Wierchomlanki do Popradu. Wieś otaczają duże masywy leśne, w których wyróżniają się na zachodzie kulminacje Drapy (650 m n.p.m.) i Kiczery (806 m n.p.m.). Natomiast po stronie wschodniej piętrzą się Bystre (807 m n.p.m.) i Rąbaniska (788 m n.p.m.), a na północy Gaborówka (790 m n.p.m.).
Wierchomla Wielka (łem. Wierchomlia) lokowana była na prawie wołoskim w 1595 r. przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Zasadźcą był Mikuta Zubrzycki z pobliskiego Zubrzyka. Osadnikami byli napływający tu pasterze wołoscy. Otrzymali aż 30 lat wolnizny na zagospodarowanie. Wieś stanowiła część Państwa Muszyńskiego. Po likwidacji państwa biskupów krakowskich (1781 r.) weszła w skład dóbr kameralnych rządu austriackiego. W XIX w osiedlili się tutaj również Polacy i Żydzi. W 1843 r. w Wierchomli Wielkiej przyszedł na świat ksiądz Wołodymyr Chylak, łemkowski pisarz tworzący w języku polskim i rosyjskim. W 1945 r. miejscowa ludność łemkowska została przesiedlona (w większości dobrowolnie) na Ukrainę (ZSRR). Pozostałych około 150 rodzin wysiedlono w ramach akcji Wisła w 1947 r. Potem wieś zasiedlili Polacy z okolic Piwnicznej.
W centrum Wierchomli Wielkiej, po północno-zachodniej stronie drogi w dolinie znajduje się zabytkowa cerkiew połemkowska pw. św. Michała Archanioła z 1821 r. z przyległym cmentarzem (w pobliżu także nieliczne zachowane stare zabudowania połemkowskie). Do 1947 r. cerkiew należała do kościoła greckokatolickiego, a obecnie należy do parafii rzymskokatolickiej. Jest konstrukcji zrębowej, obita gontem i pokryta blachą. Poddasze cerkwi jest chronionym siedliskiem najrzadszych w Europie gatunków nietoperzy – podkowca małego oraz nocka orzęsionego. Wnętrze cerkwi nakrywają stropy płaskie z fasetami. Barokowo-klasycystyczna polichromia ścian i stropów o motywach architektonicznych i figuralnych pochodzi z 1928 r. W świątyni znajduje się cenne wyposażenie z XVIII–XIX w.: ikonostas o bogatej dekoracji snycerskiej w stylu barokowym z XIX w. oraz pochodzący z tego samego czasu ołtarz w prezbiterium. W tle ołtarza znajduje się ikona Ukrzyżowanie. W nawie są rokokowe ołtarze z XVIII i XIX w. (prawdopodobnie z wcześniejszej świątyni). Dziewiętnastowieczny rodowód mają obrazy i feretrony z ikonami.
W Wierchomli Wielkiej jest kilka nie eksploatowanych źródeł wód mineralnych (szczawy żelaziste i siarczane).