Muszyna

Śródgórskie miasteczko Muszyna (około 5,5 tysięcy stałych mieszkańców) położone jest w zakolu Popradu, w pobliżu ujścia do niego dwóch dopływów: potoków Szczawnik i Muszynka, na wysokości około 450 m n.p.m. Muszyna leży w pobliżu granicy ze Słowacją na Popradzie i na zboczu Wielkiej Polany (794 m n.p.m.) oraz w odległości około 11 km od Krynicy-Zdrój.
Powstanie i rozwój Muszyny związane są z bliskością granicy (dawniej węgierskiej) oraz z przebiegającym wzdłuż doliny Popradu starym szlakiem handlowym. Według tradycji, jeszcze w XII w. na wzgórzu ponad ujściem Szczawnika do Popradu wybudowano pierwszy zamek-strażnicę graniczna na tym szlaku. Pierwsza wzmianka o osadzie pojawia się w akcie nadania z 1209 r., w którym król węgierski Andrzej II zezwala na pobieranie cła nad rzeką Poprad koło Muszyny proboszczowi Adolfowi ze Spiskiej Kapituły. W tym czasie osada należała do rodu Niegowickich herbu Półkozic.
Nazwa Muszyna przypuszczalnie pochodzi od potoków, nad którymi było położone miasto, a konkretnie od mchów porastających brzegi i rzeczne kamienie. Łacińskie słowo musci – „mchy", a być może jego odpowiednik w języku wołoskim (rumuńskim) – muschi, dały nazwę zarówno osadzie jak i potokowi. Inne hipotezy wywodzą nazwę Muszyny od przydomka biskupa Jana Muskaty.
W 1288 r. miejscowość ta zostałae zapisana w testamencie przez Wysza, scholastyka kapituły krakowskiej, biskupom krakowskim. W XIV w. król Władysław Łokietek, na skutek zatargu z biskupem Janem Muskatą, przyłączył te ziemie do królewszczyzny. Przez następnych 80 lat władali nimi kolejni władcy Polski. Prawa miejskie otrzymała Muszyna z nadania Kazimierza Wielkiego w 1356 r. Natomiast w 1391 r. król Władysław Jagiełło, chcąc sobie zjednać duchowieństwo, darował powtórnie tzw. klucz muszyński (dwa miasta i 35 wsi) biskupstwu krakowskiemu. Od tej chwili ziemie te były traktowane jako samodzielne dobra (poza królewszczyzną) z własną administracją, wojskiem (piechotą zwaną harnikami) i sądownictwem. Dlatego obszar ten nazywany był Państwem Muszyńskim. W imieniu biskupów rządy sprawowali starostowie rezydujący na muszyńskim zamku. Najbardziej znany był Stanisław Kępiński, przyjaciel Jana Kochanowskiego (który imię jego utrwalił we fraszce „Do starosty muszyńskiego"). W XV w. na ziemie Państwa Muszyńskiego przybyli osadnicy wołoscy, wędrujący wzdłuż Karpat z terenów Zakarpacia i dzisiejszej Rumunii (tzw. kolonizacja wołoska). Ludność ta, z czasem nazwana Łemkami, osiedlana była na prawie wołoskim. Byli oni wyznania prawosławnego, czego widocznym śladem są zachowane w okolicznych wsiach cerkwie. Samo miasto Muszyna pozostało jednak ze zdecydowaną przewagą ludności polskiej.
Muszyna wraz z kluczem pozostawała własnością biskupstwa krakowskiego do 1781 r., a po rozbiorach przeszła na rzecz skarbu austriackiego. Mimo, iż zaborcy pozostawili istniejące instytucje, z czasem miejscowość zaczęła podupadać. Ożywienie spowodowało dopiero odkrycie i zagospodarowanie źródeł wód mineralnych, a przede wszystkim doprowadzenia linii kolejowej tarnowsko-leluchowskiej w 1876 r. i budowa jej odgałęzienia z Muszyny do Krynicy (1911 r.). W okresie międzywojennym zaczęło się rozwijać uzdrowisko, którego główna część znajduje się w dzielnicy Zapopradzie na zachodnim brzegu Popradu.
W czasie II wojny światowej Muszyna była jednym z ważnych punktów przerzutowych przez granicę słowacką. Lokalnym bohaterem tamtych czasów był Antoni Kmita, strażnik miejscowego więzienia, który wypuścił na wolność pojmanych przy przekraczaniu granicy polskich lotników. Został zamordowany później przez gestapo, a jego imieniem nazwana jest wlotowa ulica (od zachodu) do rynku.
W centrum miasteczka jest rynek, na którym do głównej drogi ze Starego Sącza do Krynicy dochodzi ukośnie droga od strony węzłowej stacji kolejowej (w południowej części miasta) i przejścia granicznego w Leluchowie. W rynku jest dziewiętnastowieczna zabudowa, a także dwie osiemnastowieczne kapliczki: św. Jana Nepomucena i św. Floriana. z XVIII w.
Zabytkowy murowany kościół parafialny pw. św. Józefa Oblubieńca w Muszynie znajduje się na wschodnich krańcach miasta (ul. Kościelna). Został zbudowany w latach 1676–1728 w stylu barokowym, z kamienia i cegły. W obecnej postaci jest z czasów przebudowy z 1806 r. Ma dach dwuspadowy z wieżyczką na sygnaturkę. Pod okapem dachu wyraźnie widoczna dodatkowa kondygnacja strychowa z rzędem otworów strzelniczych – rzadki w Polsce przykład inkastelizacji (przebudowy do celów obronnych) kościoła i to nie w średniowieczu, a w dobie baroku. Klasycystyczny ołtarz główny pochodzi z początku XIX w. Znajduje się w nim cenny posąg Matki Bożej z Dzieciątkiem z 1470 r. (z wcześniejszego kościoła) oraz barokowe rzeźby m.in. św. Otylii i św. Jadwigi. W kościele jest renesansowe tabernakulum z około 1600 r., późnobarokowa chrzcielnica o charakterze retabulum z XVIII w. i barokowa ambona z końca XVII w. Zwracają uwagę także osiemnastowieczne portrety bpa Piotra Gembickiego oraz bpa Andrzeja Załuskiego (zwierzchnicy Państwa Muszyńskiego) oraz organy przywiezione w 1946 r. ze zniszczonego w czasie wojny kościoła na Śląsku. Obok kościoła stoi murowana dzwonnica parawanowa z 1803 r. w kształcie arkady z trójkątnym przyczółkiem. Kościół otoczony jest niewysokim kamiennym murem.
Na wzgórzu u zbiegu Popradu i Szczawniczka znajdują się ruiny średniowiecznego zamku. Można do niego dojść wyznakowaną ścieżką od mostu. Z ruin jest widok na Muszynę, zakole Popradu i otaczające góry. Granica państwa biegnie tu Popradem, ale na zachodnim brzegu jest enklawa terytorium Polski, w której jest cześć uzdrowiskowa Muszyny – Zapopradzie.
Wody mineralne Muszyna mają wyjątkowe walory smakowe i lecznicze. W mieście i okolicy znajdują się dostępne dla każdego źródła: Anna, Antoni, Grunwald, Iwona, Józef, Kazimierz, Milusia, Stanisław, Wapienne, Za Cerkwią, Złockie i in. Źródło Iwona w Jastrzębiku jest pomnikiem przyrody. W Muszynie są trzy pijalnie: Milusia (ul. Piłsudskiego 23), Antoni (Aleja Zdrojowa) i Cechini (ul. Zazamcze 23). W pijalni Milusia mieści się wystawa prac Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Muszynie.
Obecnie miasto Muszyna jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej, do której oprócz miasta należą: Andrzejówka, Dubne, Jastrzębik, Leluchów, Milik, Powroźnik, Szczawnik, Wojkowa, Złockie i Żegiestów.