Zamek Tarnowskich

Zamek Tarnowskich był rezydencją właścicieli Tarnowa i dawnym centrum administracyjnym rozległych dóbr tarnowskich. Ruiny warowni położone są na północno-zachodnim stoku Góry Św. Marcina.
Pierwszy zamek wybudował w latach 1328–1331 kasztelan krakowski Spycimir herbu Leliwa. Zamek stanął na wzgórzu rozciętym rowem na dwie części, w odległości około 2 km na południe od założonego trzy lata wcześniej miasta Tarnowa. Tutaj także ponoć znajdował się pierwszy kościół tarnowski. Poniżej zamku było zaplecze gospodarczo-administracyjne, czyli prawdopodobna siedziba starosty. Zamek wysoki pełnił funkcje rezydencjonalne. Obie części otaczał mur. Zamek był jednym z największych prywatnych zamków w średniowiecznej Polsce (około 2000 m2). Charakterystycznym elementem zamku była cylindryczna wieża. Ponadto posiadał kaplicę pw. Najświętszej Marii Panny, konsekrowaną w 1331 r.
Zamek był sukcesywnie rozbudowywany przez kolejnych właścicieli. Każdy nowy pan zaczynał swoje władanie miastem od przyjęcia hołdu od przedstawicieli władz miasta w zamku. Na zamku gościli: Kazimierz Wielki (w 1361 r. i 1364 r.), Władysław Jagiełło (1392 r., 1424 r.), Zygmunt Stary z królową Boną (1537 r.).
Hetman Jan Amor Tarnowski w latach 1519–1527 przebudował zamek w stylu renesansowym i otoczył go murowano-ziemnymi fortyfikacjami bastejowymi. Zamek stał się jednym z najwspanialszych zamków monarchii, a także jednym z najważniejszych ośrodków polskiej kultury doby odrodzenia.
Jan Amor Tarnowski urodził się w 1488 r. w Tarnowie w zamku na Górze Świętego Marcina. Był synem Jana Amora młodszego, kasztelana krakowskiego i Barbary z Rożnowa, wnuczki Zawiszy Czarnego. Rodzina Tarnowskich należała w tamtym okresie do grupy bogatych rodów szlacheckich, posiadających status senatorski. Przyszły hetman przeznaczony był do stanu duchownego. Wychowywał się przez pewien czas na dworze kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Później przebywał pod opieką księdza Macieja Drzewickiego, sekretarza kancelarii królewskiej. Gdy w 1500 r. zmarł ojciec Jana Tarnowskiego, zmieniły się plany rodziny wobec młodego "Krakowczyka" (syna kasztelana krakowskiego). Zamiast kariery duchownego wybrano dla Jana Tarnowskiego udział w służbie publicznej. Przebywał na dworze kolejnych królów z dynastii Jagiellonów: Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta Starego. Kształcił się m.in. na Akademii Krakowskiej. Otrzymał wszechstronne, wykształcenie (klasyczne, humanistyczne oraz militarne). Podczas wyprawy orszańskiej hetmana Mikołaja Firleja w 1508 r. zadebiutował jako żołnierz. Brał udział w wyprawie do Mołdawii w 1512 r., podczas której dowodził chorągwią jazdy. W 1514 r. dowodził hufcem jazdy w bitwie pod Orszą, w której pobito wojska moskiewskie. W latach 1517–1521 podróżował po świecie. Odwiedził Rzym, Syrię, Egipt, Grecję, Turcję i Ziemię Świętą, a także Zachodnią Europę, m.in. Hiszpanię i Portugalię.
Od 1522 r. Jan Tarnowski był kasztelanem wojnickim, od 1527 r. wojewodą ruskim oraz hetmanem wielkim koronnym. W 1531 r. poprowadził wojsko do zwycięstw pod Gwoźdźcem i Obertynem w wojnie z hospodarem mołdawskim. W czasie wojny 1534 –1537 dowodził polsko-litewską wyprawą na Moskwę. Wsławił się wówczas zdobyciem Homla oraz oblężeniem i zdobyciem Staroduba w 1535 r. Liczba jeńców wziętych pod Starodubem przekraczała liczebnie liczbę żołnierzy Tarnowskiego. W tym samym roku hetman został wojewodą krakowskim, a od 1536 r. był również kasztelanem krakowskim. W 1547 r. Tarnowski otrzymał od cesarza Karola V dziedziczny tytuł hrabiego, dla siebie i całej rodziny. W polityce wewnętrznej był rojalistą, w czasie tzw. wojny kokoszej stanął przy królu Zygmuncie Starym, wsparł również Zygmunta II Augusta w trudnej sytuacji związanej z jego małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną. Jego relacje z obydwoma monarchami układały się jednak zmiennie, czego dowodem może być choćby kilkukrotne, demonstracyjne zrzeczenie się buławy hetmańskiej (1533, 1546, 1551, 1555 i ostatecznie w 1559 r.). Był także znakomitym administratorem, nie tylko budżetu hetmańskiego, lecz także swych prywatnych dóbr oraz mecenasem kultury. Na swoim tarnowskim zamku stworzył dużą bibliotekę, gościł w Tarnowie m.in.: Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Łukasza Gónickiego, Marcina Kromera. W 1540 r. Jan Tarnowski lokował nowe miasto, leżący dziś na Ukrainie Tarnopol. Dbał również o rozwój Tarnowa. Starał się o nowe przywileje dla tarnowskich cechów, ufortyfikował miasto, uczynił z Tarnowa jeden z pierwszych ośrodków architektury renesansowej w kraju. Jan Tarnowski był trzykrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Barbara z Tęczyna, z którą miał dwóch synów. Tylko jeden z nich, Jan Amor, dożył wieku dorosłego i został duchownym. Drugą żoną była Beata Odrowążówna (nie mieli dzieci). Trzecią żona hetmana została Zofia Szydłowiecka. Z ich kilkorga dzieci przeżyło dwoje: córka Zofia, późniejsza żona księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewody kijowskiego i kolejnego, po Tarnowskich właściciela Tarnowa oraz syn Jan Krzysztof, ostatni męski potomek hetmana. Swoje doświadczenie wojskowe zawarł Jan Tarnowski w zawierającym 11 rozdziałów dziele "Rada sprawy wojennej" (Consilium rationis bellicae 1558), które było wykładnią ówczesnej polskiej techniki wojskowej. Na książce tej wychowały się kolejne generacje dowódców wojskowych Rzeczypospolitej. Jan Tarnowski był także autorem niedokończonego traktatu "Oprawianie zamków albo miast". Zmarł 16 maja 1561 r. w Wiewiórce koło Dębicy, w wieku 73 lat. Pochowano go w kolegiacie tarnowskiej (obecnie bazylice katedralnej).
W 1528 r. na pół roku zamek i miasto zostały oddane do dyspozycji króla węgierskiego Jana Zapolyi. W 1567 r. zamek przeszedł na własność córki hetmana Tarnowskiego Zofii, która była małżonką wielkiego magnata księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego. 18 kwietnia 1570 r. członkowie rodziny Tarnowskich niezgadzający się z przejęciem zamku przez Ostrogskich zdobyli go i zrabowali słynną biblioteką Jana Tarnowskiego. Król zwrócił zamek Ostrogskiemu. Około 1603 r. książę Janusz Ostrogski rozbudował zamek górny o krótkie dwudzielne skrzydło. W 1603 roku dokonano podziału zamku między Januszem a dziećmi jego zmarłego brata, Aleksandra.
Około 1630 roku zamek opuściła księżna Teofila Ostrogska, która przeniosła się do zamku w Dębnie koło Brzeska. Już wtedy zamek był kiepskim stanie, o czym świadczyły mosty i dachy. Ostrogscy odnowili zamek jeszcze przed 1675 r. i nakryli go nowym dachem.
Na początku następnego stulecia zamek został ostatecznie opuszczony. Właściciele przenieśli się do drewnianego dworu w Gumniskach. Do całkowitej destrukcji przyczyniła się decyzja księcia Janusza Sanguszki, który w 1747 r. pozwolił tarnowskim siostrom bernardynkom na pozyskiwanie cegieł i kamienia z ruin zamku do budowy kościoła klasztornego.
W 1848 r. na ruinach usypano kopiec na cześć ofiar rzezi galicyjskiej z 1846 r. Nie ukończono go z powodu przerwania prac przez władze austriackie. Na kopcu miała powstać kaplica. Górę Św. Marcina z ruinami zamku przekazał miastu książę Roman Sanguszko w 1938 roku, w celu utworzenia parku imienia Niepodległości. Obecnie na północnych stokach Góry Św. Marcina jest Miejski Park Kultury.
Na terenie zamku przeprowadzano kilkukrotnie badania archeologiczne. Odsłonięto znaczne fragmenty ruin zamku, w tym najlepiej zachowane szesnastowieczne fortyfikacje. W 2007 r. powstało Stowarzyszenie „Zamek Tarnowski” dążące do rewitalizacji aktualnie niszczejących ruin.