Sądecki Park Etnograficzny

Sądecki Park Etnograficzny w Falkowej (obecnie część Nowego Sącza) jest niewątpliwie jedną z największych atrakcji na Sądecczyźnie. Jego powierzchnia wynosi około 20 hektarów, co stawia go pośród największych skansenów w Polsce. Prezentuje życie i kulturę społeczności, które zamieszkują lub zamieszkiwały ziemię sądecką. Inicjatorką powstania parku w latach sześćdziesiątych XX w. była ówczesna wojewódzka konserwator zabytków dr Hanna Pieńkowska. Autorką koncepcji ekspozycji skansenu jest Pani Maria Brylak-Załuska. Projekt zrealizowano pod kierunkiem Wojciecha Szczygły, Tadeusza Szczepanka i Zygmunta Lewczuka. Budowa rozpoczęła się w 1969 r., natomiast uroczyste otwarcie nastąpiło w 1975 r. Według koncepcji Pani Brylak-Załuskiej park w całości imituje sądecką wieś. Zatem nie tylko budowle mają autentyczny kształt, właściwy dla danej grupy etnograficznej, ale również kształtowana jest przestrzeń wokół nich. Dlatego obok chałup mamy warzywniaki, archaiczne płotki, sady oraz tzw. „małą architekturę” w postaci kapliczek czy studni. Cała aranżacja ma odtwarzać oryginalną wieś w takim stopniu, jak to tylko możliwe. Również wyposażenie pomieszczeń w budynkach nawiązuje do dawnego wyglądu wiejskich chałup i warsztatów. Stare meble, sprzęty, świątki, naczynia, narzędzia, urządzenia rzemieślnicze oraz różne eksponaty dotyczące codziennego życia i obrzędów tworzą jednolitą przestrzeń tematyczną sądeckiej wsi. Zdecydowana większość budowli jest autentyczna. Zabytkowe obiekty najczęściej zostały rozebrane i przewiezione do skansenu z różnych sądeckich miejscowości, a następnie złożone. Można tutaj zobaczyć pański dwór z folwarkiem, różne chałupy chłopskie, zabudowania gospodarcze takie jak kuźnia, czy olejarnia oraz budowle sakralne. W obrębie skansenu organizowane są w sezonie różne imprezy natury folklorystycznej jak np. pokazy wiejskiego rzemiosła oraz tematyczne lekcje muzealne dla zwiedzających. Wśród prezentowanych w skansenie grup etnograficznych możemy znaleźć działy dotyczące Górali od Łącka, Łemków Zachodnich, Lachów Sądeckich oraz Pogórzan. Te cztery grupy składają się na głównych mieszkańców Sądecczyzny. Dwie pierwsze to grupy typowo góralskie, które kształtowały się w specyficznym górskim klimacie, a ich kultura związana była w dużej mierze z formą gospodarki pastersko-rolnej. W związku z ich głównym zajęciem narodziły się zwyczaje, obrzędy, przesądy itp. Bardzo duży wpływ na wszystkie społeczności górskie mieli wędrowni Wołosi, którzy migrowali na nasze ziemie głównie od XIV do XVI w. Był to lud, który doskonale radził sobie w trudnych górskich warunkach i to właśnie od nich czerpano wiedzę na temat gospodarowania w górach. Do dziś w różnych gwarach góralskich znajdziemy zapożyczenia za języka wołoskiego, które dotyczą w dużej mierze nazw topograficznych oraz terminologii używanej w pasterstwie. Takie wpływy widać również u Łemków, którzy są zaliczani do ludów Ruskich i ukształtowali się z kulturowej mieszanki wołosko-ruskiej oraz osadników polskich. Łemkowie charakteryzowali się największą odrębnością spośród pozostałych grup, co miało swój wyraz we własnym języku, religii greckokatolickiej lub prawosławnej, stroju, czy wreszcie samej świadomości. Pozostałe dwie grupy prezentują kulturę przejściową pomiędzy góralami, a mieszkańcami nizin, ulegając wpływowi zarówno jednych, jak i drugich pod wieloma aspektami. Lachy Sądeckie zamieszkiwały niegdyś tylko Kotlinę Sądecką, ale z czasem ich kultura rozszerzyła się bardziej na północ i północny-wschód. Pogórzanie Sądeccy stanowią najbardziej na zachód wysuniętą część mieszkańców Pogórza Karpackiego i przez to ulegali większym wpływom grup etnograficznych mieszkających dalej na zachód. W skansenie można również odnaleźć sektory reprezentujące Cyganów karpackich oraz społeczność osadników niemieckich przybyłych w tzw. kolonizacji józefińskiej pod koniec XVIII w. Tą drugą prezentuje kilka zagród nawiązujących do budynków w Gołkowicach – wioski, w której zabudowa po niemieckich kolonistach zachowała się bardzo licznie.
Sądeckie społeczności różniły się w wielu aspektach, przede wszystkim pod względem narodowościowym i religijnym, co często szło ze sobą w parze. Grupy polskiego pochodzenia wyznawały katolicyzm, Łemkowie byli greckokatoliccy lub prawosławni, a niemieccy osadnicy w dużej mierze protestanccy. Widać to również w sądeckim skansenie, gdyż obok drewnianego kościoła znajduje się tutaj greckokatolicka cerkiew oraz protestancki zbór. Drewniany kościół po wielu latach starań przeniesiono do skansenu z Łososiny Dolnej w 2004 r., kiedy również dokonano jego powtórnej konsekracji na nowym miejscu. Zbudowano go z inicjatywy lokalnego proboszcza Piotra Przedborskiego w 1739 r. przy wykorzystaniu kilku elementów starszego kościoła. W XX w. został gruntownie odnowiony. Świątynia jest budowana na zrąb, pokryta dachem o dwóch kalenicach oraz słupową wieżą zwieńczoną baniastym hełmem. Wewnątrz można oglądać polichromię autorstwa Marii Richter z lat sześćdziesiątych XX w. i zachowanym fragmentem rokokowych malowideł z XVIII w. na parapecie chóru. Ołtarze datowane są również na wiek XVIII. Zbór ewangelicki docelowo pochodzi ze Stadeł, gdzie zbudowali go w 1786 r. niemieccy osadnicy. Służył im do II wojny światowej i kiedy już zabrakło wiernych, w latach pięćdziesiątych przeniesiono go do Świniarska, gdzie służył jako kościół katolicki. Przy okazji przystosowano go do nowych potrzeb, likwidując lub dodając poszczególne elementy wyposażenia i architektury. W latach sześćdziesiątych przyozdobiono go nową polichromią, która przykryła starsze inskrypcje oraz epitafia pastorów. W 2003 r. w wyniku uderzenia pioruna wybuchł pożar, który znacznie uszkodził wieżę, a zbór wkrótce później przeniesiono do skansenu w Nowym Sączu i zrekonstruowano pierwotnie zdemontowane elementy. Zbór jest budowlą zrębową z wieżą słupową. Wewnątrz jest jednoprzestrzenny, czyli nie ma klasycznego podziału między prezbiterium i nawą, co jest jednym z wyróżników świątyń protestanckich. Kolejną charakterystyczną cechą takich budowli jest konstrukcja empor obiegających ściany nawy. Ich obecność można zauważyć również z zewnątrz, ponieważ występują dwa rzędy okien doświetlających każdą kondygnację. Ostatnim obiektem sakralnym jest cerkiew greckokatolicka p.w. św. Dymitra, która została przeniesiona w latach dziewięćdziesiątych z Czarnego – nieistniejącej już wsi łemkowskiej w Beskidzie Niskim. Zbudowano ją w 1783 r., a przebudowano pod koniec XIX w. Służyła mieszkańcom Czarnego do 1927 r., kiedy cała społeczność wioski przeszła na prawosławie budując nową cerkiew, która w przeciwieństwie do starszej się nie zachowała. Cerkiew z Czarnego jest trójdzielna, konstrukcji zrębowej, ze słupową wieżą o pochyłych ścianach, poszczególnych częściach nakrytych dachem namiotowym łamanym, zwieńczonym małymi wieżyczkami. Pięknym wyróżnikiem jest ryty ornament roślinny i polichromia na uskokach dachu oraz gzymsach. Wnętrze wypełnia dziewiętnastowieczna polichromia autorstwa Bogdańskich oraz ikonostas również z XIX w.
Sądecki Park Etnograficzny jest oddziałem Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.