Olkusz

Olkusz (37 tys. mieszkańców), miasto powiatowe, ośrodek przemysłowy (m.in. zakłady górnicze rud cynkowo-ołowiowych, fabryka naczyń emaliowanych, fabryka wentylatorów) leży na granicy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej z Wyżyną Śląską. Obok Wieliczki i Bochni Olkusz, zwany srebrnym grodem, należy do najstarszych ośrodków polskiego górnictwa. Pierwsze wzmianki o wydobywanych tu rudach ołowiu, zawierających domieszki srebra, pochodzą z połowy XIII w. Zapewne wówczas nastąpiło przeniesienie pierwotnej osady zwanej Starym Olkuszem i założenie w obecnym miejscu miasta przed 1299 r. Rozwój górnictwa (sprzyjały mu liczne królewskie przywileje), a także korzystne położenie przy ważnym szlaku handlowym z Krakowa do Wrocławia, decydowały o znaczeniu miasta, które w XIV w. zaliczane było do sześciu najważniejszych miast Małopolski, zaś w XV w. stało się jednym z głównych dostawców ołowiu w Europie. Od połowy XVI w. Olkusz przeżywał swój „złoty wiek”; m.in. w latach 1578–1601 działa tu królewska mennica. Jednak wyczerpywanie się złóż, szkody górnicze, zalewanie sztolni przez rzekę Babę, a także klęski żywiołowe spowodowały stopniowy upadek miasta w drugiej połowie XVII w., pogłębiony ogólną sytuacją po wojnach szwedzkich. W 1796 r., w wyniku trzeciego rozbioru Polski, Olkusz znalazł się w zaborze austriackim; od 1809 r. wchodził w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie w 1815 r. został włączony do Królestwa Kongresowego. Z początkiem XIX w., w związku z wynalezieniem nowych technologii wytopu cynku z galmanu, miasto zaczęło odzyskiwać swą historyczną funkcję. Powstały nowe kopalnie rud cynkowo-ołowiowych, reaktywowano dawne wyrobiska i sztolnie. Gospodarczemu ożywieniu sprzyjała bliskość żywiołowo rozwijającego się Zagłębia Dąbrowskiego oraz fakt, iż po 1815 r. Olkusz stał się siedzibą lokalnej administracji. Kolejny okres znaczącego wzrostu gospodarczego przyniósł otwarcie w 1885 r. linii kolejowej z Dąbrowy Górniczej do Dęblina (Kolej Iwangorodzko-Dąbrowska). O rozwoju miasta może świadczyć wzrost liczby jego mieszkańców: z około 700 na początku XIX w. do około 7 tys. na początku XX w., a następnie 12 tys. w okresie międzywojennym. Po wojnie istotnym czynnikiem rozwoju społeczno-ekonomicznego, jak i urbanistycznego Olkusza stały się inwestycje przemysłowe, a zwłaszcza nowe kopalnie rud cynkowo-ołowiowych: „Olkusz” (1968 r.) i „Pomorzany” (1974 r.). Złoża rud są jednak na wyczerpaniu, co w ostatnich latach doprowadziło do zamknięcia kopalni „Olkusz”.
Rynek, wytyczony w okresie lokacji Olkusza, stanowi jego centrum, nie tylko historyczne, ale i współczesne. Obecny wygląd Rynek zyskał w XIX i na przełomie XIX/XX w. Na przestrzeni wieków wiele dawnych domów uległo przebudowie, inne zastąpiono nowymi gmachami. Rozebrano stojący na środku Rynku XIV-wieczny ratusz, zastępując go w 1833 r. obecnym klasycystycznym gmachem magistratu, wypełniającym prawie całą zachodnią pierzeję. Podobnie, w 1826 r., obok magistratu, w południowej pierzei, na miejscu dawnej królewskiej mennicy z XVI w. wystawiono gmach starostwa. Obecnie o pierwotnej zabudowie Rynku mogą świadczyć nieliczne kamieniczki z zachowanymi detalami gotyckimi (nr 16, 17 i 20 – Batorówka) – we wschodniej pierzei oraz kamieniczki z portalami renesansowym (nr 29) i barokowym (nr 25) – w pierzei północnej. Większość zabudowy Rynku wzniesiona na zrębach dawnych budowli posiada rozległe, nawet kilkukondygnacyjne podpiwniczenia, połączone podziemnymi korytarzami. Większość z tych podziemi nie została rozpoznana, jakkolwiek wyniki prac archeologiczno-konserwatorskich podjęte w związku z trwająca nadal (2012 r.) przebudową Rynku, umożliwiły na wysunięcie, na razie wstępnych, koncepcji ich zagospodarowania, m.in. na cele muzealne. Dotychczas tylko w podziemia Batorówki (nr 20) i kamienicy nr 28 wykorzystano na lokale gastronomiczne. W toku przebudowy Rynku rozebrano stojący dotychczas na jego płycie pomnik ku czci pomordowanych i poległych mieszkańców miasta w okresie okupacji niemieckiej, zaś w 2008 r. odsłonięto przed budynkiem magistratu (obecnie UMiG Olkusz) popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego, stanowiące replikę dawnego, przedwojennego, które znajdowało się przy ówczesnej fabryce garnków i zostało zniszczone przez Niemców w okresie okupacji.
W narożu Rynku stoi kościół parafialny (bazylika mniejsza) pw. św. Andrzeja Apostoła z pierwszej połowy XIV w. Obok kościoła znajdują się fragment murów miejskich, odtworzony w latach sześćdziesiątych XX w. w oparciu o zachowane przyziemia i dawne materiały ikonograficzne, celem upamiętnienia XIV-wiecznych obwarowań miasta, ufundowanych przez króla Kazimierza Wielkiego, a w czasach nowożytnych rozebranych. Obecnie w baszcie, mieści się stylowa kawiarnia oraz niewielka galeria sztuki.
W najstarszej w Olkuszu kamienicy, pochodzącej z XVI w., zwanej Batorówką, mieści się Muzeum Regionalne PTTK (Rynek 20), a kilkadziesiąt metrów na północ od Rynku Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej (ul. Floriańskiej 8) W pobliżu Rynku znajdują się też Muzea i kolekcje Miejskiego Ośrodka Kultury w Olkuszu (ul. Szpitalna 32):
Muzeum Afrykanistyczne powstało w oparciu o dary dra Bogdana Szczygła (1928–1986), olkuskiego lekarza, który kilkanaście lat pracował m.in. w Algerii i Nigrze. Ekspozycja, systematycznie wzbogacana poprzez darowizny różnych osób, obejmuje następujące działy: kultura i sztuka Afryki (w szczególności plemion Tuaregów i Dogonów zamieszkujących nad Zatoką Gwinejską i w Kotlinie Konga), przyroda, geologia i archeologia. Odrębną ekspozycję tworzy licząca ponad 900 eksponatów kolekcja afrykańskiej sztuki i malarstwa podarowana przez prof. dr Annę i pilota Leona Kubarskich.
Kolekcja wikliny Władysława Wołkowskiego (1902–1986) architekta wnętrz, który wykreował własny styl mebli wiklinowych, makat i innych form z wikliny, sznurka, drewna, metalu, obejmuje około 120 prac artysty, w tym charakterystyczne dla jego twórczości tzw. strojeńce – duże, kolorowe, wykonane ze sznura makaty i kilimy.
Kolekcja minerałów Ziemi Olkuskiej i skamieniałości Jury Krakowsko-Częstochowskiej obejmuje pochodzące z kopalń olkuskich unikatowe okazy rud cynku i ołowiu oraz towarzyszących im innych minerałów oraz zbiory skamieniałości z obszaru Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
Stary cmentarz (ul. Kazimierza Wielkiego), założony w połowie XIX w., składa się z części prawosławnej oraz katolickiej, które rozdziela ściana pamięci. Wmurowane w nią tablice upamiętniają nazwiska pochodzących z Ziemi Olkuskiej żołnierzy, poległych w wojnie z Rosją w 1920 r. oraz podczas II wojny światowej (w kampanii wrześniowej, na frontach wschodnich i we Włoszech). Są też groby uczestników powstań narodowych i walk o niepodległość. Nowy cmentarz, z licznymi nagrobkami z początku XX w. oraz zbiorowymi mogiłami poległych żołnierzy: z okresu I wojny światowej, batalionu Armii Krajowej „Surowiec” oraz Armii Czerwonej, w większości nieznanych, znajduje się obok starego cmentarza, od strony drogi nr 94. W pobliżu cmentarzy (od strony centrum) wznosi się Kopiec Kościuszki. Kopiec, usypany w 1861 r., został zlikwidowany przez Rosjan w czasie powstania styczniowego. W 1917 r., z okazji obchodów setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, kopiec został usypany na nowo.
W Olkuszu znajdują się dwa cmentarze żydowskie: stary z drugiej połowy XVI w. (ul. Kolorowa) i nowy z połowy XIX w. (ul. Ołowiana).
Na tzw. grodzisku (Stary Olkusz, w zachodniej części miasta) zachowane są fragmenty murów kościoła z XIV w. z postumentem z okresu międzywojennego oraz ślady wałów i fosy wskazujące pierwotną lokalizację miasta przed przeniesieniem w XIII lub na początku XIV w. w obecne miejsce.
W północno-wschodniej części miasta znajduje się os. Słowiki, potocznie zwane Smerfowem – od niebieskich dachów bloków mieszkalnych wzniesionych w latach osiemdziesiątych XX w.