Nowy Sącz

Nowy Sącz jest wiodącym miastem na Sądecczyźnie i jednym z bardziej znaczących w całej Małopolsce. Widnieje na mapie Polski już od średniowiecza. Powstał w obrębie nadrzecznego cypla w widłach Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej, na podstawie aktu lokacyjnego wydanego przez króla Wacława II na terenach dawnej biskupiej wsi Kamienica. Było to już drugie miasto w Kotlinie Sądeckiej, po Starym Sączu. Położenie nowego miasta było o tyle korzystniejsze od poprzednika, że poza drogami handlowymi biegnącymi wzdłuż Popradu i Dunajca, Nowy Sącz mógł kontrolować również szlak wiodący doliną Kamienicy Nawojowskiej. Wspomniane trakty handlowe były częścią znacznie bardziej rozbudowanych szlaków łączących różne miejsca Europy, np. był to Szlak Bursztynowy, czy Szlak Winny i to właśnie one były wyznacznikiem rozwoju królewskiego miasta przez setki lat. Dodatkową funkcją była ochrona nieodległej granicy. Dlatego szybko, w XIV w., przystąpiono do budowy fortyfikacji miejskich oraz zamku królewskiego w północno-zachodnim narożniku średniowiecznego założenia urbanistycznego. Nowy Sącz był siedzibą kasztelana oraz starosty grodowego. Otrzymał dużą ilość nadań królewskich, m.in. posiadał prawo miecza, prawo do jarmarków, mógł bić monety i pobierać cło. Wielokrotnie cieszył się wizytami wielu dyplomatów, dostojników, uczonych, królów i członków rodziny królewskiej, którzy najczęściej przebywali na zamku. W XV w. Nowy Sącz był znanym i cenionym ośrodek artystyczny, w którym działały takie postacie jak Jakub z Sącza, czy Bartłomiej z Sącza. Powstało również pojęcie „szkoły sądeckiej”, której dzieła można spotkać w różnych kościołach Sądecczyzny i Spisza, a jednym z najwybitniejszych jej przykładów jest słynna Madonna z Króżlowej. Kwitło również rzemiosło, a wyróżniali się sądeccy kowale. Wielu spośród obywateli miasta rozwijało się naukowo, studiując na krakowskiej wszechnicy. Jednym z nich był słynny chemik Michał Sędziwój, który pełnił funkcję nadwornego alchemika króla Zygmunta III Wazy. Od średniowiecza w obrębie murów miejskich funkcjonowały klasztory franciszkanów i norbertanów, a od XVII w. również pijarów. Miasto wielokrotnie dotykały pożary (aż osiem razy), przeżyło osiem wielkich powodzi, a siedmiokrotnie przechodziła przez nie zaraza. Ze względu na istotne położenie brało udział w wielu wydarzeniach i konfliktach politycznych, z których pamiętny był potop szwedzki. Jest to jedna z chwalebnych kart w historii miasta, którego mieszkańcy przy pomocy okolicznych włościan zdołali wyprzeć szwedzkiego okupanta 13 grudnia 1655 r. i Nowy Sącz stał się pierwszym wyzwolonym miastem Rzeczypospolitej. Poległych szwedzkich żołnierzy pochowano w miejscu, gdzie dzisiaj stoi kapliczka zwana szwedzką. Rozpoczął się schyłek świetności miasta, złagodzony osiedleniem się Żydów w XVII w. Pod koniec XVIII w. miasto funkcjonowało już pod zaborem austriackim. Zaborca doprowadził do likwidacji trzech zakonów i konfiskaty ich majątków, rekwizycji skarbów kościelnych, wprowadzenia własnej administracji oraz osiedlenia niemieckich osadników. W XIX w. do miasta sprowadziły się dwa nowe zakony: jezuici i sióstr niepokalanek. Nowy Sącz zaczął się rozwijać w oparciu o węzeł kolejowy powstały po złączeniu się linii tarnowsko – leluchowskiej z Koleją Transwersalną. Zbudowano osiedle kolejowe, tzw. Starą Kolonię, Dom Robotniczy, szkołę i wkrótce potem kościół.
Podczas I wojny światowej w listopadzie 1914 r. miasto zostało zajęte przez Rosjan. Wkrótce zostało odbite przez Austriaków wspomaganych Legionami Polskimi pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Podczas II wojny światowej okupacja dla Nowego Sącza zaczęła się w 6 września 1939 r. i trwała do stycznia 1945 r. W tym okresie działały tutaj rozbudowane placówki konspiracyjne różnych organizacji podziemnych. Ważną była placówka kurierska funkcjonująca na szlaku przerzutowym pomiędzy Warszawą a Budapesztem pomagająca w przeprowadzaniu ludzi przez granicę, przemycaniu ważnych dokumentów, pieniędzy itp. W Nowym Sączu zainstalował się wybitnie okrutny aparat Gestapo na czele z Heinrichem Hamannem, okrzykniętym katem Sądecczyzny. Zorganizowane zostało getto dla okolicznych Żydów, mnożyły się zsyłki do obozów, prześladowania i masowe egzekucje. Wskutek zbrodni okupanta życie straciło ponad 12000 ludzi (ponad jedna trzecia przedwojennej ludności Nowego Sącza), a 61% tkanki miejskiej zostało zniszczonych. Po wojnie miasto wstąpiło na drogę rozwoju, stając się w 1975 r. stolicą województwa i piastując tą funkcję do 1998 r.
Dzisiejszy Nowy Sącz jest miastem liczącym ponad 84 tysiące mieszkańców, rozwijającym się na polu gospodarczym, kulturalnym, turystycznym i edukacyjnym, o czym świadczą m.in. trzy niezależne szkoły wyższe i obecność filii uczelni z Krakowa czy Łodzi.
Centralnym punktem nowego Sącza jest rynek otoczony zabytkowymi kamieniczkami, ze stojącą pośrodku imponującą eklektyczną bryłą ratusza miejskiego, w obrębie której dominuje wieża z ręcznie nakręcanym zegarem. Jednym z najważniejszych zabytków miasta jest bazylika św. Małgorzaty, która od średniowiecza pełni funkcję fary miejskiej. Pochodząca z przełomu XIII i XIV w. budowla kryje w sobie ciekawe historie i cenne wyposażenie, w tym znane przedstawienie Chrystusa w typie Veraicon. Na tyłach świątyni znajdują się pozostałości średniowiecznych murów. Obok bazyliki stoi Dom Gotycki z przełomu XV i XVI wieku, który niegdyś należał do kanoników, a dziś jest siedzibą Muzeum Okręgowego. W północno-wschodniej części starego miasta znajduje się kościół św. Ducha z początku XV w. oraz zespół klasztorny ojców jezuitów. na północ od rynku znajduje się siedemnastowieczna rezydencja Lubomirskich – dawnych starostów sądeckich. W tej części miasta znajduje się również synagoga z XVIII w., wykorzystywana dzisiaj jako galeria oraz ruiny królewskiego zamku postawionego za czasów Kazimierza Wielkiego w XIV w. Na ulicy Pijarskiej znajdują się zabudowania po dawnych klasztorach: franciszkanów z kaplicą Przemienienia Pańskiego (dzisiejszym zborem) oraz pijarów, gdzie dzisiaj stoi gmach sądu. Liczne zabytki znajdują się również w południowej części miasta (m.in. kościół św. Kazimierza, dawny budynek Towarzystwa Gimnastycznego Sokół oraz cmentarz z nagrobkami takich osób, jak np. generał Józef Kustroń).