Kościół parafialny św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu

W południowo-zachodnim narożu Rynku znajduje się kościół parafialny św. Andrzeja Apostoła (bazylika mniejsza) z pierwszej połowy XIV w., pierwotnie zapewne budowla jednonawowa, następnie rozbudowana w czasach króla Kazimierza Wielkiego; obecnie trójnawowa, w układzie halowym, z dobudowanymi później kaplicami: w połowie XV w. św. Anny i około 1620 r. Loretańską (Amendów). W latach 1903–1913 wzniesiono wieżą o 45 m wysokości. Wnętrze kościoła posiada bogaty i cenny wystroju oraz głównie późnorenesansowe i barokowe wyposażenie (m.in. w prezbiterium: gotyckie polichromie z końca XIV w. przedstawiające w alegorycznej formie siedem uczynków miłosierdzia i siedem grzechów głównych oraz renesansowe z końca XVI w. z motywami roślinnymi i herbami Olkusza, Królestwa Polskiego i dynastii Wazów trzymanymi przez gwarków – pierwsze i najstarsze wizerunki górników w Polsce) oraz monumentalny, późnorenesansowy ołtarz główny z 1611 r., późnorenesansowe stalle z 1594 r.). W lewej nawie znajduje się najcenniejszy element wyposażenia fary – słynny poliptyk olkuski wykonany w 1485 r. przez malarzy z cechu krakowskiego (Jana Wielkiego i Stanisława Starego), uznawany za dzieło wybitne, charakteryzujące się wielkim bogactwem środków wyrazu, a w sferze ideowej ekspresyjnym realizmem; na mensie – posąg Madonny z końca XV w., będący wspaniałym przykładem polskiej rzeźby późnogotyckiej, utrzymanej w konwencji tzw. „stylu łamanego”. Wśród pozostałego wyposażenia na szczególną uwagę zasługują organy – wykonane w latach 1611–24, na zamówienie olkuskich gwarków przez Hansa Hummla z Norymbergii. Są one uznawane za jedne z najstarszych w Europie, w aspekcie zachowania ich oryginalnego XVII-wiecznego aparatu brzmieniowego. Pod chórem stoją stalle późnogotyckie z około 1500 r., przerobione w okresie późnego renesansu oraz późnorenesansowe z 1627 r. Przy kościele znajduje się XVIII-wieczna kaplica św. Jana Kantego, który w 1439 r. otrzymał tutejsze probostwo.