Pomnik historii „Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej”

Pomnik historii „Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej” został utworzony 14.04.2004 r. na mocy Rozporządzenia Prezydenta RP w celu zachowania unikatowych wartości historycznych, przestrzennych, materialnych i niematerialnych, symbolizujących wiarę społeczeństwa w możliwość ocalenia państwowości I Rzeczypospolitej, a przez wyróżniający się udział chłopów, jednoczący wszystkie stany w obronie sprawy narodowej w 1794 r. Pomnik historii obejmuje obszar o powierzchni 520 ha, od Racławickiej Góry na północy poprzez Dziemięrzyce, południowy fragment Racławic po Wrocimowice, na którym 4.04.1794 r. rozegrała się zwycięska bitwa polskich powstańczych wojsk pod wodzą Tadeusza Kościuszki z oddziałami rosyjskimi dowodzonymi przez gen. Aleksandra Tormasowa. W skład pomnika historii wchodzą znajdujące się na tym terenie obiekty: Kopiec Kościuszki, grodzisko, dwór w Janowiczkach, pomnik Bartosza Głowackiego, willa Walerego Sławka, dwór w Dziemierzycach, cmentarz "Bratnie Mogiły".
Wzniesienie zwane Zamczyskiem, podczas bitwy pod Racławicami stanowiła punkt dowodzenia gen. Aleksandra Tormasowa. Na jej szczycie w latach 1926–1934 usypano w hołdzie Tadeuszowi Kościuszce niewielki, 14 m wysokości, kopiec. Inicjatywę jego budowy podjęto podczas patriotycznego wiecu 15.10.1917 r. zorganizowanego w setną rocznicę śmierci Naczelnika. Z Kopca Kościuszki roztacza się widok na pole bitwy, w tym na przeciwległy stok doliny Racławki Było to pole słynnego natarcia chłopskich kosynierów na rosyjskie baterie, które zadecydowało o zwycięstwie powstańców. Poniżej kopca znajduje się grodzisko, czyli odsłonięte relikty przyziemia obronnej rezydencji wzniesionej przez ówczesnych dziedziców Racławic Karwacjanów w pierwszej połowie XIV w. i zapewne częściowo rozebranej około połowy XV w. na skutek wad budowlanych. W otoczeniu rośnie 5 lip posadzonych w 1894 r., w setną rocznicę bitwy racławickiej dla uczczenia jej dowódców: Naczelnika Tadeusza Kościuszki oraz generałów. Antoniego Madalińskiego, Ludwika Mangeta, Jana Slaskiego (Ślaskiego) i Józefa Zajączka. Wśród lip stoi krzyż -pierwotny wystawiony 8.05.1918 r. podczas zlotu młodzieży z udziałem Stefana Żeromskiego; obecny odtworzony w 1982 r.
U stóp wzgórza stoi pomnik Bartosza Głowackiego, chłopskiego bohatera bitwy. Pomnik ma prawie 10 m wysokości. Wykonany jest w brązie, wg projektu Mariana Koniecznego, profesora krakowskiej ASP. Został odsłonięty 22.05.1994 r. w dwusetną rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej.
Dwór w Janowiczkach powstał na przełomie XVIII/XIX w. Wtedy budynek dworu był drewnianym, krytym gontem. Do dworu należał murowany folwark wraz z drewnianymi zabudowaniami gospodarczymi: chlew, wołownia, stodoły, stajnia, wozownia, spichlerz oraz młyn. W drugiej połowie XIX w. budynek dworu został przebudowany, a obecna forma dworu pochodzi z następnej przebudowy około 1930 r. W połowie XV wieku właścicielami Janowiczek zostali Potoccy herbu Szreniawa. W XVI wieku majątek był w posiadaniu Stanisława Wilkockiego i Marcina Mazowieckiego, a w końcu XVIII należał do rodziny Jaklińskich. Kolejnymi właścicielami byli Sławikowscy,. Linowscy, Chromeccy. W latach 1842–1936 dobra należały do Łąckich, a potem do Bronisława Preüffera. W 1945 r. dobra Janowiczki zostały przejęte przez Skarb Państwa. Obecnie dwór stanowi własność gminy Racławice i czeka na renowację.
Park wokół dworu założony został na przełomie XVIII/XIX w. Znajduje się w nim licząca 300 lat lipa, pod którą wg tradycji odpoczywał po bitwie Tadeusz Kościuszko rozmawiając z chłopami. Drewniana kapliczka postawiona została w parku w 1920 r. w miejscu zatartej mogiły kosynierów. Na skraju parku znajduje się okolicznościowy obelisk z informacją o bitwie racławickiej.
Z zachodniej strony parku stoi willa wzniesiona w 1935 r. ze składek sanacyjnych polityków dla Walerego Sławka, trzykrotnego premiera w okresie lat 1930–35 oraz honorowego obywatela Racławic, przekazana przez niego w testamencie na cele kulturalne. Obecnie w willi jest m.in. siedziba Racławickiego Towarzystwa Kulturalnego.