Bochnia

Bochnia jest wyjątkowym przykładem średniowiecznego grodu o charakterze górniczym. Przez siedem i pół wieku kształtowała go kopalnia, wpływała na jego rozwój przestrzenny, architekturę i specyficzny klimat. Wieże szybów Campi, Sutoris i Trinitatis oraz inne obiekty salinarne stanowią charakterystyczny sztafaż w bocheńskich pejzażach. Także nazwy ulic nawiązują do solnej przeszłości.
Kościół farny św. Mikołaja w Bochni od 1997 r. posiada tytuł bazyliki mniejszej nadany przez Ojca Świętego Jana Pawła II, a od 2003 r. również tytuł kolegiaty. Jest jednym z największych kościołów w Małopolsce. Od ponad 750 lat wpisany jest w krajobraz górniczej Bochni.
Wbrew tradycji, jego fundatorką nie była święta Kinga, a księżna Grzymisława, co potwierdza dokument z 1278 r. Początkowo romańska świątynia w początkach XV w. została przebudowana w stylu gotyckim. Mimo pożarów, w tym stylu przetrwała do naszych czasów, choć posiada sporo cech barokowych po kolejnej przebudowie za panowania króla Jana Kazimierza, a także neogotyku z początku XX w.
Barokowo-rokokowy ołtarz główny jest dziełem Piotra Korneckiego z 1772 r. Prezbiterium zdobią barokowe stalle z 1667 r. z obrazami ilustrującymi żywot św. Jana Chrzciciela i św. Stanisława. Z czasów średniowiecza pochodzi gotycka kaplica św. Kingi z piętnastowiecznymi freskami; neogotycki ołtarz z obrazem świętej, który namalował Władysław Rossowski wg Jana Matejki.
Cudowny obraz Matki Bożej Bocheńskiej z pierwszej połowy XVI w. znajduje się w kaplicy z 1778 r. Fresk nad portalem prowadzącym do tej kaplicy przedstawia scenę wrzucenia przez Kingę zaręczynowego pierścienia do szybu węgierskiej kopalni.
W nawie południowej znajduje się ołtarz św. Antoniego z renesansową płaskorzeźbą św. Jacka. Przypuszcza się, że jest to dzieło wybitnego artysty czasu renesansu Jana Marii Padovano. W skarbcu bazyliki przechowywane są drogocenne relikwie Krzyża Świętego, pochodzące z dawnego klasztoru bernardynów.
Zwracająca uwagę potężna drewniana dzwonnica na placu przykościelnym jest tylko rekonstrukcją pierwotnego zabytku. Została wybudowana z drewna dębowego w 1991 r. w miejscu wcześniejszej, z pierwszej połowy XVI w., która spaliła się w 1987 r.
W 1871 r. w centralnym punkcie placu wystawiono pomnik Kazimierza Wielkiego, króla zasłużonego dla miasta, symbol związków z kopalnią (Żupy Krakowskie były przez kilka wieków własnością królewską). Do wzniesienia monumentu namawiał Leonarda Serafińskiego (ówczesnego marszałka powiatu) jego szwagier, czyli… sam mistrz Matejko. Autorem dwumetrowej statuy jest Walery Gadomski.
Okazały gmach w narożu Rynku, najbardziej reprezentatywny dla późnego baroku zajmuje Muzeum w Bochni. Budynek był klasztorem dominikanów, później siedzibą starostwa powiatowego (czasy austriackie), a obecnie mieści się w nim muzeum założone w 1959 r. przez Stanisława Fischera (1879–1967), badacza przeszłości Bochni i regionu, pierwszego kustosza tej placówki, a od 1975 r. jej patrona.
Muzeum posiada niezwykle bogatą kolekcję malarstwa polskiego z XIX i XX w., dzieła Olgi Boznańskiej, Józefa Pankiewicza, Leona Wyczółkowskiego, Włodzimierza Tetmajera, Tadeusza Makowskiego, Jacka Malczewskiego i Wojciecha Weissa. Jest również zbiór dawnej rzeźby i malarstwa ludowego (XVIII–XX), m.in. prace słynnego Nikifora Krynickiego, sztuka kultur pozaeuropejskich (Afryka, Azja, Ameryka Południowa, Polinezja) oraz judaika – pamiątki po społeczności żydowskiej, licznie zamieszkującej kiedyś miasto wraz z okolicami.
Kopalnia Soli „Bochnia”, uznana za pomnik historii (rozporządzenie Prezydenta RP z 26 września 2000 r.), to miejsce odkrycia soli kamiennej w Polsce i zarazem najstarszego zakładu, w którym rozpoczęto wydobycie w 1248 r., kilkadziesiąt lat wcześniej niż w Wieliczce.
Bocheńskie złoże powstało około 20 milionów lat temu w okresie mioceńskim, gdy obszar obecnego miasta zajmowało płytkie, ciepłe morze. Złoże solne ma kształt soczewki ułożonej równoleżnikowo o długości 4 km, głębokości 50–500 m. Górne warstwy ułożone są bardzo stromo, prawie pionowo, dopiero w części środkowej złoże nachyla się ku południowi pod kątem 30–40°.
Wyrobiska sięgają 70–289 m w głąb (łącznie ok. 60 km chodników i komór) i są objęte ochroną na dziewięciu poziomach: I – Danielowiec, II – Sobieski, III – Wernier, IV – August, V – Lobkowicz, VI – Sienkiewicz, VII – Błagaj-Stanetti, VIII – Podmoście, IX – Gołuchowski.
Ciekawa budowa geologiczna wpłynęła na charakter eksploatacji, współtworząc tym samym unikatową, podziemną przestrzeń. Obiektami szczególnie cennymi są chodniki i komory ciągnące się od szybu Trinitatis do poziomu Gołuchowski, na sześciu poziomach przy szybie Campi, do dziewięciu poziomów przy wspomnianym już szybie Sutoris. Są to najstarsze wyrobiska z okresu od XIII do XVIII w. Zachowały się dzięki prowadzonej od połowy XVIII w. akcji zabezpieczania kopalni systemem obudów oraz filarami solnymi, pozostawianymi w newralgicznych miejscach pustek.
Wyniosła sylweta wieży szybowej szybu Sutoris osłania wnętrze tego najstarszego, czynnego w kraju szybu z połowy XIII w., którego winda może zwozić turystów aż do ostatniego, dziewiątego poziomu. Przy szybie Sutoris znajduje się budynek zakładu przyrodoleczniczego.
Komora Ważyn pełni najbardziej reprezentatywną i zarazem istotną funkcję leczniczą (mikroklimat) w kopalni. Eksploatowana jest od 1697 r. na głębokości około 250 m. Pomimo 255 m długości, 15 m szerokości i ponad 7 m wysokości nie jest wzmocniona podporami. Warstwy soli oraz anhydrytu na stropie i ociosach tworzą naturalne ornamenty. Natomiast od południa, w bocznym chodniku zachowały się ślady ręcznej obróbki złoża.
Komora znana jest uczestnikom organizowanych w jej podziemnym wnętrzu kolonii zdrowotnych, zielonych szkół, wczasów dla matki z dzieckiem, konferencji, sympozjów, spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, turniejów tańca, zawodów sportowych, bali i bankietów. Jej mikroklimat charakteryzuje się stałą temperaturą (14–16°C), wysoką wilgotnością, jonizacją powietrza nasyconego chlorkiem sodu oraz zawartością mikroelementów (magnez, mangan i wapń). Te właściwości sprzyjają leczeniu przewlekłych nieżytów nosa, gardła i krtani, oraz skutecznie przeciwdziałają nawrotom infekcji górnych dróg oddechowych. Dlatego komora jest unikatowym, podziemnym sanatorium z łóżkami, poduszkami i śpiworami na dłuższe pobyty. W pobliżu znajdują się: pełnowymiarowe boisko sportowe (koszykówka, piłka ręczna), oraz stoły ping-pongowe, bilardowe, krąg taneczny, aneksy wypoczynkowe.
Lecznictwo klimatyczne od 1993 r. stanowiło podstawę wykorzystywania zabytkowej kopalni, dlatego jej głównymi gośćmi byli kuracjusze a nie turyści. Jednak w ostatnich latach zaczęto również powracać do tradycji turystycznych, przywracając podziemne ciągi spacerowe oraz rekonstruując urządzenia transportowe na trasie turystycznej. Na poziomie VI znajduje się np. koło dreptakowe do czerpania solanki (udostępniane „na próbę” także zwiedzającym), a w komorze Rabsztyn (XVIII w.) kierat czterokonny służący do odwadniania kopalni. W komorze przy szybiku Ważyn znajduje się także olbrzymi kierat typu saskiego, z niektórymi oryginalnymi elementami konstrukcji. Zadbano również o uatrakcyjnienie sposobów zwiedzania, poprzez przejażdżki łodziami oraz „metrem”, czyli dawną kolejką wożącą urobek; wzorem kopalń alpejskich (a budowa bocheńskiego złoża je przypomina) uruchomiono zjeżdżalnię do położonych niżej poziomów.
Na podziemnej trasie turystycznej znajdują się zabytkowe obiekty. Kaplica św. Kingi jest największa i najlepiej zachowana spośród podziemnych kaplic. Powstała w połowie XVIII w. Początkowo zwano ją Nową Kaplicą Aniołów Stróżów. Niektóre elementy jej wyposażenia pochodzą z nieistniejących kościołów bocheńskich, a także innych kaplic, likwidowanych w kopalni. Wyróżnia się ołtarz główny z dziewiętnastowiecznym malowidłem T. Krasińskiego, przedstawiającym legendę o cudownym pierścieniu, za sprawą którego odnaleźć miano w Bochni sól kamienną (podobnie jak w Wieliczce). Ma tu także swój ołtarz patronka wszystkich górników św. Barbara. W dolnej partii ołtarza jest dramatyczna scena pożaru w kopalni. Całości dopełniają dziewiętnastowieczne rzeźby z soli w prezbiterium oraz wykuta w ociosach nawy ambona i kawerna z szopką betlejemską i polichromowane rzeźby Grupy Ukrzyżowania z pierwszej połowy XVII w.
Komora Mysiur posiada niezmienne od 2 stuleci wnętrza. Od lat sześćdziesiątych XVIII w. była w niej stajnia dla pracujących w kopalni koni. W komorze zachowane są, oryginalne kaszty i pomosty, tzw. bona, na których stali kopiący sól górnicy.
Chrystian jest zespołem osiemnastowiecznych komór o strzelistych kształtach, które nazywane są podziemnymi katedrami. Na ociosach zachowane ślady pracy kilofkiem.
Nadszybie szybu Campi znajduje się przy ul. Campi, w najbliższym sąsiedztwie Plant Salinarnych. Od drugiej połowy XVI w. do początków lat dziewięćdziesiątych XX w. Szyb Campi był głównym szybem wydobywczym żupy bocheńskiej. Zabytkową maszynę parową, najdłużej pracującą na ziemiach polskich, mimo zastosowania później napędu elektrycznego, pozostawiono na dawnym miejscu jako wyjątkowej klasy zabytek techniki. Szyb czynny jest do tej pory. Obok szybu jest jedna z najnowszych atrakcji turystycznych – Osada VI oraczy –rekonstrukcja średniowiecznej wioski z XIII w., warzelnia, kleta powroźnicza, zagrody zielarki, tkaczki, piwowara, kowala itp.