Maków Podhalański

Dość rozległe miasteczko (ok. 6000 mieszkańców) z ambicjami powiatu, położone na wschodnim brzegu Skawy, u stóp Beskidu Makowskiego. Pierwsza wzmianka o Makowie pochodzi prawdopodobnie z roku 1378, kiedy to żupnik wielicko-bocheński Jan Erstos sprzedał te tereny rycerzowi Hankowi z Zakliczyna – protoplaście znanego później rodu Jordanów. Później Maków trafił do dóbr królewskich i wszedł w skład starostwa lanckorońskiego, które w 1410 r. król Władysław Jagiełło nadał niejakiemu Zbigniewowi z Brzezia, za zasługi w wojnie z krzyżakami. Po I rozbiorze Maków wraz z innymi miejscowościami starostwa lanckorońskiego został przejęty przez skarb austriacki. Podobnie jak większość wsi w okolicy, w 1839 r. dobra te nabył hrabia Filip Saint-Genois d’Anneacourt, którego syn Maurycy w 1878 r. odsprzedał wieś Albrechtowi Habsburgowi z Żywca. Po odzyskaniu niepodległości Habsburgowie, zagrożeni konfiskatą, przekazali ziemię w 1924 r. Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Jeszcze w 1940 r. Maków uzyskał prawa miejskie. Odbywały się tu znane w okolicy targi końmi i bydłem. W połowie XIX w. powstała tu huta żelaza, która jednak wkrótce upadła. Natomiast od 1896 r. działa w miasteczku szkoła hafciarska, której tradycje kontynuuje Spółdzielnie Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Makowianka”. W 1884 r. przez Maków poprowadzono odcinek transwersalnej linii kolejowej Chabówka – Sucha Beskidzka. Na początku I wojny światowej w dworku „Paczosówka” gościł Józef Piłsudski, a w tym czasie miejscowy aptekarz i legionista Jan Lankau napisał znaną do dziś żołnierska piosenkę Rozkwitały pąki białych róż. W 1934 r. do nazwy Maków dodano administracyjnie przymiotnik Podhalański. W czasie II wojny światowej, gdy hitlerowcy na Skawie ustalili tu granicę pomiędzy Generalną Gubernią a Rzesza niemiecką, Maków, w odróżnieniu od sąsiedniej Suche,j pozostał po stronie GG. Po wojnie konkurował też z nią do rangi stolicy powiatu. Choć ostatecznie została nią Sucha Beskidzka, to jednak niektóre instytucje powiatowe (np. szpital) ulokowano w Makowie. Przez Maków Podhalański przechodzą trzy szlaki turystyczne: niebieski, który dochodzi tu z Suchej przez Mioduszynę i zbocza Makowskiej Góry, a następnie, przekroczywszy most na Skawie podąża przez wschodnie krańce Pasma Jałowieckiego do połączenia ze szlakiem czerwonym z Suchej do Zawoi oraz zaczynający się koło stacji kolejowej szlak zielony prowadzący na północ w Beskid Makowski (aż do Kalwarii Zebrzydowskiej) i szlak żółty prowadzący na wschód jednym z głównych równoleżnikowych grzbietów Beskidu Makowskiego przez Przysłopski Wierch, Parszywkę i Kotoń do Pcimia. W centrum, przy szlakach, kilka ciekawych obiektów. Za niewielkim, prawie trójkątnym ryneczkiem wznosi się parafialny kościół pw. Przemienienia Pańskiego w stylu józefińskim. Powstał w wyniku gruntownej przebudowy (w latach 1826–28) wcześniejszej barokowej świątyni. Wewnątrz pozostały elementy wcześniejszego barokowego wyposażenia, a przede wszystkim słynący łaskami i otoczony nie tylko lokalnym kultem (od początku XVII w.) obraz Matki Bożej Opiekunki Rodzin, zwany też wizerunkiem MB Makowskiej. Obraz jest malowany temperą na desce lipowej i pochodzi z VI-wiecznego warsztatu krakowskiego. W 1946 r. metropolita Krakowski Adam Sapieha przed tym obrazem oddał w opiekę Niepokalanemu Sercu Maryi swą archidiecezję. Na parafialnym cmentarzu (za kościołem) znajduje się m.in. grób-pomnik pochodzącego z Makowa ks. Kazimierza Jancarza – kapelana nowohuckiej „Solidarności”. Przy rynku zabytkowe są gmachy: dawnego magistratu z 1898 r .– obecnie poczta oraz dawnej siedziby Krajowej Szkoły Hafciarskiej z 1896 r. – obecnie zespół szkół. Przy przelotowej ul 3 Maja, we wschodniej części miasta, znajduje się murowany dworek „Paczosówka” z 1896 r. (tam gdzie czasowo przebywał Piłsudski), w którym obecnie funkcjonuje Izba Regionalna Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Makowskiej imienia Emila Wacyka z ekspozycją dokumentów i zdjęć dotyczących historii miasta i okolic. Zabytkowy jest też budynek stacji kolejowej z osiemdziesiątych XIX w. reprezentujący typowy „rządowy styl” w monarchii austro-węgierskiej. Natomiast w północno-wschodniej części miasta, w pobliżu ul. Moniuszki i żółtego szlaku, można odnaleźć resztki kamiennego muru dziewiętnastowiecznego pieca hutniczego – pozostałość po hucie żelaza „Maurycy”.