Łomnica-Zdrój

Łomnica-Zdrój (około 2 tysiące mieszkańców) jest wsią o charakterze turystyczno-letniskowym, położoną w dolinie potoku Łomniczanka, spływającego spod głównego grzbietu Pasma Jaworzyny Krynickiej i uchodzącego do Popradu na południe od Piwnicznej-Zdroju. Zabudowa wsi ciągnie się na przestrzeni blisko 5 km. Pierwszym osiedlem, w pobliżu ujścia potoku, są Twarogi, a ostatnim, w górnej części doliny, jest przysiółek Maryniaki i leśniczówka Piekiełko. Centrum wsi jest położone około 3 km w głębi doliny.
Wieś otaczają lesiste grzbiety górskie – boczne ramiona Pasma Jaworzyny Krynickiej, odchodzące od głównego grzbietu w kierunku południowo-zachodnim, a zaczynające się w rejonie Hali Pisanej: grzbiet Gronia (641 m n.p.m.) i Kicarza (703 m n.p.m.) oraz od Hali Łabowskiej: grzbiet Parchowatki (1004 m n.p.m.) i Kiczery (806 m n.p.m.). Swoim obszarem administracyjnym wieś Łomnica-Zdrój graniczy z miastem Piwniczna-Zdrój, a także z wsiami: Kokuszką i Wierchomlą Wielką (gmina Piwniczna-Zdrój) oraz Barnowiec i Składziste (gmina Łabowa) i Złotne (gmina Nawojowa).
Istnieją dwie hipotezy, co do pochodzenia nazwy Łomnica. Jedni wywodzą ją od łomów, połamanych drzew w pobliskich lasach, przez które, według miejscowej tradycji, miał się przedzierać się król Kazimierz Wielki. Elementem nawiązującym do tej tradycji w nieoficjalnym herbie wsi jest złamane drzewo (obok symbolizujących późniejsze uzdrowisko dzbana i kranu). Natomiast według E. Pawłowskiego nazwa Łomnica ma pochodzić od rwącego potoku łamiącego skały lub łamiącego się o skały.
Pierwsza wzmianka o Łomnicy pochodzi z dokumentów królewskich Kazimierza Wielkiego i wynika z nich, że wieś ta była lokowana wcześniej niż pobliskie miasto Piwniczna. Była wsią królewską, założoną przez Kazimierza Wielkiego. Tak zwana Stara Łomnica (Łomnica antiquam) rozwijała się od strony osiedla Majerz (dzisiaj należącego do Piwnicznej) w górę doliny Łomniczanki. Nowa Łomnica (Łomnica novae radicus) powstała w środkowej części doliny Łomniczanki (obecne centrum wsi). Była lokowana dopiero w 1570 r. Obie Łomnice pozostawały aż do rozbiorów własnością królewską, w administracji starostów sądeckich, przy czym Stara Łomnica (dolna) podlegała im pośrednio, jako własność miasta Piwniczna. Dolina Łomniczanki zamieszkała była przez ludność polską. Łomnica była ostatnią na wschodzie (w rejonie doliny Popradu) wsią polską. Od następnej bocznej doliny – Wierchomli, zaczynała się Łemkowszczyzna zasiedlona przez ludność wołoską (łemkowską).
W 1410 r. w Łomnicy miały miejsce potyczki rycerstwa polskiego oraz pospolitego chłopskiego ruszenia z oddziałami Zygmunta Luksemburczyka, dowodzonymi przez Ścibora ze Ściborzyc, herbu Ostoja. Wojska Luksemburczyka łupiły Małopolskę, gdy polskie rycerstwo walczyło pod Grunwaldem. Napotkawszy opór, wojska Luksemburczyka zaczęły się wycofywać na górne Węgry (dzisiejszą Słowację), gdzie zostały ostatecznie rozgromione. Łomnica dwukrotnie całkowicie wymierała, przypuszczalnie z powodu epidemii lub głodu. Ponowne lokacje miały miejsce w XV w. i pod koniec XVI w.
Około XVI w. mieszkańcy Łomnicy zajęli się wypasem owiec i kóz, co urozmaiciło dotychczasową gospodarkę wiejską, opartą na uprawie zbóż i hodowali bydła oraz przyczyniło się do wzrostu zamożności łomniczan. W tym czasie Łomnica graniczyła z Państwem Muszyńskim, ale nigdy do niego nie należała.
Już w 1770 r. Łomnica znalazła się w Cesarstwie Austriackim (a więc przed I rozbiorem, w ramach tzw. kordonu sanitarnego). Od 1785 r. należała do austriackich państwowych dóbr kameralnych. W czasach autonomii galicyjskiej i w II Rzeczpospolitej do 1933 r. była gminą jednowioskową.
Rozwój Łomnicy jako uzdrowiska rozpoczął się w 1910 r., kiedy po raz pierwszy zaczęto wykorzystywać znajdujące się tutaj źródła wody mineralnej. W 1924 r. w willi doktora Ziarki utworzono dom kąpielowy, a w 1928 r. małe łazienki z kąpielami borowinowymi i mineralnymi. W 1939 r. łazienki zostały zniszczone przez powódź i nigdy ich nie odbudowano.
Około 1890 r. za poparciem władz austriackich w Łomnicy wybudowano szkołę powszechną (zwaną przez miejscowych „cesarką”), która pełniła swoje funkcje aż do wybudowania nowej szkoły podstawowej w 1989 r. W latach 1912–1915 w centrum wsi wzniesiono nowy kościół.
Przed II wojną światową okolicznym grzbietom górskim groziło całkowite wylesienie ze względu na intensywny rozwój rolnictwa. Ale także w tym czasie Łomnica charakteryzowała się największą liczbę biedoty wiejskiej (tzn. komorników przypadających na jedno gospodarstwo) w skali całej ziemi sądeckiej.
Po 1934 r. Łomnica należała do gminy zbiorowej Piwniczna. W latach 1954–1961 Łomnica była samodzielną gromadą. Potem należała do gromady Piwniczna-Wieś. Obecnie, od 1973 r., Łomnica-Zdrój jest sołectwem gminy miejsko-wiejskiej Piwniczna-Zdrój. W 1989 r., ze względu na rosnącą liczbę mieszkańców (w tym dzieci i młodzieży w wieku szkolnym), w centralnej części wsi zbudowano nową szkołę podstawową, poszerzoną w 1999 r. o gimnazjum publiczne.
We wsi działa Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Łomnica-Zdrój „Łomniczanie”.