Koniusza

Najstarsze źródłowe wzmianki o Koniusza pochodzą z 1212 r. Początkowo wieś stanowiła własność rycerskich rodów herbu Szreniawa, następnie stopniowo, od co najmniej drugiej połowy XIV w. aż do początków XVI w., stała się własnością duchowną, w tym od 1592 r. pozostawała na uposażeniu Akademii Krakowskiej (dziś Uniwersytetu Jagiellońskiego). W 1785 r. tutejsze probostwo wraz ze wsią uzyskał ks. Hugo Kołłątaj, ówczesny rektor Akademii Krakowskiej, współtwórca Konstytucji 3 Maja i insurekcji kościuszkowskiej. O związkach z Akademią Krakowską przypomina jej herb widniejący na frontonie kościoła parafialnego.
Kościół parafialny św. Piotra i Pawła w Koniuszy wg tradycji został wzniesiony w XII w. Być może datowanie to wynika z faktu, że z Koniuszy pochodzi romańskie naczynie liturgiczne (akwamanile) w kształcie lwa, wykonane z brązu w XII w., zapewne na pograniczu niemiecko-francuskim, a obecnie przechowywane w Muzeum Katedralnym na Wawelu. Pierwsze historycznie wzmianki o kościele (parafialnym), którego fundację przypisuje się Władysławowi Łokietkowi, pochodzą z lat 1322–1327. Była to świątynia drewniana, którą co najmniej w pierwszej połowie XV w. zastąpiono nową, murowaną z kamienia, o czym świadczy zachowany gotycki portal od południa. Jednak przebudowa w XVII w. oraz restauracja po pożarze w drugiej połowie następnego stulecia nadały świątyni charakter późnobarokowy, częściowo zniekształcony rozbudową w latach pięćdziesiatych XX w. Także głównie z XVIII w. pochodzi późnobarokowe wyposażenie wnętrza.
Obok kościoła wznosi się barokowa drewniana dzwonnica z XVIII w. oraz stara plebania. W przyległym do niej ogrodzie zachował się kamienny stół, z którego wg tradycji korzystał Tadeusz Kościuszko podczas postoju w Koniuszy 3.04.1794 r., w czasie marszu na Warszawę. W Koniuszy nastąpiło sformowanie odrębnych oddziałów chłopskich pod dowództwem gen. ziemiańskiego Jana Ślaskiego, który osobiście doprowadził grupę 300 rekrutów z okolicznych wsi. W grupie tej znajdował się bohater bitwy pod Racławicami, pochodzący z pobliskich Rzędowic: Wojciech Bartosz Głowacki. Łącznie oddziały chłopskie liczyły 1920 ludzi uzbrojonych w kosy, piki i siekiery. Wg tradycji ich defiladę przyjmował Kościuszko pod rosnącym do dziś na skraju lasu dębem, zwanym Dębem Kościuszki i uznanym za pomnik przyrody.