Tarnów

Nazwa Tarnów pochodzi najprawdopodobniej od krzewów tarniny rosnących w okolicy miasta. Pierwsza pisemna wzmianka o Tarnowie pochodzi z 1105 r., został wymieniony jako wieś należąca do opactwa Benedyktynów w Tyńcu. W 1124 r. legat papieski Idzi z Tuskulum potwierdził nadanie Tarnowa przez księżną Judytę, żonę Władysława Hermana Benedyktom z Tyńca. Wtedy Tarnów dzielił się: na Tarnów Wielki (obszar, na którym lokowano później miasto) i Tarnów mały (dzisiejszy Tarnowiec). W dniu 7 marca 1330 r. kancelaria królewska króla Władysława Łokietka, wystawiła Spicymirowi, wojewodzie krakowskiemu dokument, na mocy którego mógł lokować miasto Tarnów. Miasto założono na wzgórzu dominującym nad najbliższą okolicą (226 m n.p.m.). Średniowieczny układ starego Tarnowa zachował się do dzisiejszych czasów. Podstawą rozwoju Tarnowa był przebiegający przez miasto szlak handlowy prowadzący z Niemiec na Ruś, krzyżujący się ze szlakiem biegnącym z Węgier na wybrzeże Bałtyku. Tarnów był miastem prywatnym do 1787 r.

Największy rozwój miasta przypada na XVI w. Dziedzicem Tarnowa był wówczas Jan Amor Tarnowski, hetman wielki koronny, znakomity gospodarz i organizator. W 1536 r. w obrębie murów stało 200 domów mieszczańskich i mieszkało około 2000 mieszkańców. W tym okresie rozbudowano fortyfikacje miasta, przebudowano ratusz, katedrę i zamek. Hetman wydał wiele instrukcji dotyczących sprawowania urzędów w mieście, jego obronności, zachowania mieszczan podczas pożaru oraz organizacji rzemiosła. W 1547 r. hetman Jan Tarnowski otrzymał od cesarza Karola V dziedziczny tytuł hrabiowski i od tego czasu dobra tarnowskie nazywano hrabstwem tarnowskim. W 1550 r. sprowadzono do Tarnowa siostry bernardynki i wybudowano im niewielki klasztor. Po śmierci hetmana dziedzicem hrabstwa tarnowskiego został jego syn Jan Krzysztof Tarnowski, który zmarł bezpotomnie w 1567 r. Jedyną jego spadkobierczynią została córka hetmana Jana Tarnowskiego, księżna Zofia Ostrogska. W 1603 r. Tarnów oraz hrabstwo tarnowskie zostało podzielone na dwie części pomiędzy synów księcia Konstantego Ostrogskiego i księżnej Zofii Ostrogskiej. Drogą spadków dzielił się coraz bardziej mając wielu właścicieli naraz. Te podziały oraz pożary i zarazy nawiedzające miasto oraz sytuacja w siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej doprowadziły do znacznego upadku miasta. W czasie potopu szwedzkiego Tarnów został dwukrotnie złupiony przez Szwedów. W 1662 r. miasto liczyło jedynie 768 mieszkańców.

Dopiero od końca XVIII w. Tarnów zaczął się ponownie rozwijać. W 1723 r. całe miasto przejęli książęta Sanguszkowie. Systematycznie zaczęła wzrastać liczba mieszkańców. Ożywił się handel i rękodzieło. Zaczęto budować nowe domy na wolnych placach. W lipcu 1772 r. do Tarnowa wkroczył korpus generała D`Altony. We wrześniu tego samego roku na tarnowskim rynku ogłoszono uniwersał rozbiorowy cesarzowej Marii Teresy i zawiadomiono mieszczan tarnowskich, że są poddanymi monarchii habsburskiej. W 1782 r. Tarnów stał się siedzibą cyrkułu, w 1786 r. siedzibą biskupstwa, a w 1787 r. siedzibą sądu. W 1787 r. książę Hieronim Sanguszko zrzekł się władzy zwierzchniej nad miastem i od tej pory Tarnów już nie był miastem prywatnym. Pod koniec XVIII w. rozebrano mury miejskie i zasypano fosę. W tym czasie ukształtował się układ komunikacyjny miasta. Wytyczono nowe ulice: Krakowską, Wałową, Lwowską oraz nowe place handlowe. Około 1796 r. na Zabłociu powstał pierwszy w Tarnowie nie przykościelny cmentarz. W Tarnowie stacjonował liczny garnizon wojska.

Wiek XIX był okresem prowadzonych z rozmachem prac urbanizacyjnych. W 1826 r. powstał pierwszy duży zakład przemysłowy w mieście: browar książąt Sanguszków. W 1846 r. w Tarnowie i okolicach miało miejsce powstanie chłopskie, zwane rabacją galicyjską. W 1870 r. Tarnów liczył już ponad 20 tysięcy mieszkańców i był trzecim miastem pod względem liczby ludności w tej części kraju, po Lwowie i Krakowie. W 1878 r. miasto posiadało oświetlenie gazowe. Od 1881 r. ukazywała się pierwsza stała lokalna gazeta „Pogoń”, a od 1904 r. mieszkańcy Tarnowa posiadali telefony. Rok 1911 był rokiem wielkich inwestycji miejskich. Uruchomiono wodociąg, linie tramwajową oraz elektrownię.

W sierpniu 1914 r. tarnowianie chętnie wstępowali do Legionów Polskich. W czasie I wojny światowej od 10 XI 1914 r. do 5 V 1915 r. Tarnów zajmowały wojska rosyjskie. W wyniku wojny miasto bardzo nie ucierpiało. Największe straty przyniósł ostrzał ciężkiej artylerii austriackiej w czasie stacjonowania Rosjan. W końcu października 1918 r. Tarnów, jako pierwsze miasto w Polsce, odzyskał wolność. Rada Miejska Tarnowa 30 X 1918 r. uchwaliła, „że Tarnów oddaje się poleceniom rządu warszawskiego, że organowi rządowemu utworzonemu przez Radę Regencyjną da posłuch”. Następnego dnia rozbrojono pozostałe w mieście wojska austriackie.

W latach dwudziestych Tarnów stał się ośrodkiem emigracji ukraińskiej. W hotelu „Bristol” przy ul. Krakowskiej znalazł swoją siedzibę Rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej z Symonem Petlurą, a przy ul. Goldhamera znalazło się Ministerstwo Spraw Zagranicznych. W Tarnowie utworzono także Ukraiński Narodowy Uniwersytet. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Tarnowie mieszkało około 300 Ukraińców. W mieście wydawano prasę, książki, organizowano koncerty i wykłady dla Ukraińców.

W okresie II Rzeczypospolitej, w latach 1918–1939, miasto dalej się rozrastało i stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym. W początku 1927 r. rozpoczęta została budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych we wsi Świerczków koło Tarnowa, od 1929 r. noszącej nazwę Mościce, włączonej do Tarnowa. Ta jedna z największych inwestycji przemysłowych Polski międzywojennej przyczyniła się znacznie do rozwoju Tarnowa, który stawał się miastem przemysłowym. W 1929 r. miasto przeżyło wspaniałą uroczystość sprowadzenia prochów generała Józefa Bema. Zachariasz Józef Bem urodził się w Tarnowie na przedmieściu Wielkim w dniu 14 marca 1794 r. Tuż przed wybuchem wojny Tarnów liczył prawie 40 tys. mieszkańców. Połowę ludności stanowili obywatele pochodzenia żydowskiego, mający około 30 synagog i domów modlitwy, cmentarz funkcjonujący od XVI w., szkoły, kluby sportowe, stowarzyszenia kulturalne.

W dniu 28 sierpnia 1939 r., na dworcu kolejowym w Tarnowie, wybuchła bomba zegarowa, pozostawiona przez niemieckiego dywersanta. Zginęło wtedy 20 osób. Można więc powiedzieć, że II wojna światowa zaczęła się w Tarnowie. W dniu 14 czerwca 1940 r., spod żydowskiej łaźni wyruszył pierwszy transport do obozu zagłady w Oświęcimiu (Auschwitz). Więźniowie z Tarnowa (728 osób) byli pierwszymi ofiarami obozu, mieli najniższe numery.

Po wojnie Tarnów był miastem powiatowym w województwie krakowskim. W 1975 r., w wyniku reformy administracyjnej kraju, Tarnów został siedzibą województwa, a przez to ważnym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym regionu. Liczba ludności przekroczyła 120 tysięcy. Z dniem 1 stycznia 1999 r. miasto straciło status województwa. Obecnie jest siedzibą dwóch powiatów, grodzkiego i ziemskiego w województwie małopolskim.

Kościół Świętej Trójcy w Tarnowie
Kościół w podtarnowskiej wsi Terlikówka (obecnie w granicach tarnowa, ulica Tuchowska 5) wzniesiony został w latach 1595–1597 staraniem ks. Łukasza Godzinki, seniora wikariuszy kolegiaty tarnowskiej. Konsekracji świątyni dokonał w 1597 r. kardynał Jerzy Radziwiłł. W 1857 r. przeprowadzono gruntowną renowację kościoła z inicjatywy ks. Michała Króla, proboszcza katedry tarnowskiej. Do 1996 r. kościół w Terlikówce pełnił rolę wikarii parafialnej, przynależnej do kolegiaty, a obecnie katedry tarnowskiej. Obecnie pełni funkcję świątyni parafialnej.

Kościół wzniesiony został w tradycji późnogotyckiego budownictwa drewnianego z barokową wieżą. Jest konstrukcji zrębowej, szalowany, jednonawowy z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, do którego od północy przylega zakrystia a od południa przedsionek. Od zachodu znajduje się wieża konstrukcji słupowej, z kruchtą w przyziemiu, nakryta hełmem baniastym z ośmioboczną latarnią. Wnętrze kościoła nakryte jest stropami płaskimi. Chór muzyczny wsparto na słupach z początku XIX w. Kościół pokrywają dachy dwuspadowe, pobite gontami. W kościele znajduje się ołtarz główny, późnorenesansowy z pierwszej połowy XVII w., kolumnowy, z ażurowymi uchami o motywach chrząstkowych. W ołtarzu są obrazy Świętej Trójcy w typie Tronu Łaski „Pietas Domini (malowany na desce około 1600 r.) i Ducha Świętego pod postacią gołębicy (w zwieńczeniu). Dwa ołtarze boczne są również późnorenesansowe (z pierwszego ćwierćwiecza XVII w.) z rzeźbami świętych Wojciecha i Stanisława, obrazem Ukrzyżowania z klęczącymi postaciami fundatorów oraz obrazem Opłakiwanie Chrystusa (w predelli) z 1597, malowanym na desce. Ambona neoklasycystyczna z pierwszej połowy XIX w. wsparta jest na dwóch słupach. W kościele znajdują się barokowe obrazy z 1706 r. z widokiem dróżek kalwaryjskich, z kaplicami, klasztorem bernardynów i pałacem w Kalwarii Zebrzydowskiej oraz zamkiem w Lanckoronie i herbem Radwan (Zebrzydowskich). Na belce tęczowej umieszczono barokowy krucyfiks z pierwszej połowy XVII w. U podstawy ołtarza, po jego prawej stronie, umieszczono kamień węgielny z datą 1595, informującą o rozpoczęcia prac przy budowie kościoła. Na stropie umieszczono polichromię z obrazem N. M. Panny z początku XX w.

W tarnowskim Muzeum Diecezjalnym znajdują się skrzydła późnogotyckiego tryptyku, pochodzące z kościoła św. Trójcy w Tarnowie. Ich autorstwo wiązane jest z Mistrzem tryptyku z Szyku, działającym w pierwszej połowie XVI w., reprezentującym szkołę krakowsko-sądecką. Na skrzydłach przedstawiono sceny z życia Chrystusa m.in. Wjazd do Jerozolimy, Chrystus przed Kajfaszem, Biczowanie i Zmartwychwstanie.

Stary Cmentarz w Tarnowie
Tarnowski cmentarz należy do najstarszych w Polsce, a także do najciekawszych i najbardziej wartościowych obiektów tego typu w Małopolsce. Jest starszy o kilka lat od cmentarza Rakowickiego w Krakowie (1803) i od cmentarza Powązkowskiego w Warszawie (1792), a równy wiekiem Łyczakowskiemu we Lwowie (1786). Cmentarz Stary na Zabłociu w Tarnowie powstał na krańcach miasta, na terenie ówczesnej dzielnicy Zabłocie obok kościółka Najświętszej Marii Panny, wokół którego wcześniej także znajdował się niewielki cmentarzyk. Najwcześniejszy ustalony pochówek przypada na 1788 r. Wkrótce, po 1800 r., cmentarz otoczono częściowo od północy i wschodu falistym, późnobarokowym murem (istniał już w 1803 r.), który później rozwijano, wzorując się na pierwotnym kształcie oraz odbudowywano w następnych epokach. Obecnie ani jeden fragment tego mur nie jest oryginalny.

Cmentarz zajmował początkowo niewielki obszar między dzisiejszymi ulicami Konarskiego i Tuchowską (odsunięty od tej ostatniej o pas ziemi). W pierwszej połowie XIX w., zapewne w pierwszych jego latach, zanim zbudowano pierwszą partię muru poszerzono go, a następnie w 1836 r. utworzono na południe od cmentarza katolickiego drugi, przyległy do niego cmentarz ewangelicki. W 1872 r. połączono oba cmentarze w jeden i poszerzono o pozostałe jeszcze na południu i zachodzie pasma gruntu nad Wątokiem do obecnego obszaru. Na południowo-zachodnich krańcach cmentarza utworzono wtedy dwie osobne kwatery dla ewangelików i samobójców, później całkiem zapomniane. Osią całego założenia cmentarnego (od początku) była główna aleja biegnąca południkowo od bramy głównej na północy do bramy na południu. W 1882 r. cmentarz podzielono na 12 „działów”, zaś plan cmentarza z 1894 r. wylicza na nim 13 obszarów nazwanych wtedy „turnusami”. W późniejszych czasach zlikwidowano owe malownicze elementy krajobrazowe i podzielono cmentarz na mniejsze kwatery.

Na cmentarzu znajdują się dwie kaplice. Jedna, zwana kaplicą Radzikowskich, z 1805 r., przez jest kaplicą przedpogrzebową. Druga jest kaplicą rodową książąt Sanguszków, ostatnich właścicieli Tarnowa. Znajdują się w niej nagrobki przedstawicieli rodziny dłuta artysty rzeźbiarza Antoniego Madeyskiego. Ta neoromańska kaplica wybudowana została w latach 1869–1870 według projektu Michała Zajączkowskiego. W krypcie grobowej pochowani są m.in. Władysław Hieronim Sanguszko (powstaniec styczniowy, poseł na Sejm Stanowy, Sejm Krajowy, członek austriackiej Izby Panów, znawca i miłośnik koni, założył wspaniałą hodowlę arabów w Gumniskach i Klikowej, członek wielu towarzystw galicyjskich, filantrop), Izabela z Lubomirskich Sanguszkowa (1808–1890, żona Władysława, córka Henryka Lubomirskiego ordynata przeworskiego, znana z działalności dobroczynnej w Tarnowie, dzięki niej powstała ochronka dla sierot po ofiarach rabacji tarnowskiej w 1846 r.), Izabela i Władysław mieli pięcioro dzieci: Jadwiga (ur. 1830) zamężna za Adamem Sapiehą z Krasiczyna, Roman Damian (1832–1917), Paweł Roman (1834–1876), Helena (1836–1891), Eustachy (1842–1903). Za wyjątkiem Eustachego, który został pochowany w podziemiach katedry tarnowskiej, wszyscy oni spoczywają w grobowcu rodzinnym. W krypcie pochowana jest ponadto: Konstancja Sanguszkowa (1864–1946, ostania pani na Gumniskach, żona Eustachego Sanguszki, wielce religijna i pobożna, wielka filantropka i oddana pracy dobroczynnej, w 1901 r. urodziła Romana, jedynego syna tego małżeństwa), Wanda Krynicka-Sanguszko (1894–1937, żona Romana ostatniego właściciela Gumnisk i hrabstwa tarnowskiego, z domu Turzańska, od 1920 r. żona inż. Tadeusza Krynickiego; głośny romans pięknej Wandy z księciem zakończył się rozwodem Krynickich i małżeństwem Romana z Wandą zawartym mimo sprzeciwu księżnej Konstancji w Londynie w 1936 r.).

Do najstarszych elementów cmentarza należy Kwatera Powstańcza, w której spoczywają uczestnicy powstań narodowych z 1830, 1846, 1848, 1863, legioniści, żołnierze obu wojen światowych, żołnierze podziemia. W czasach stanu wojennego tajemnicza ręka udekorowała nagrobki w tej kwaterze emblematami „Solidarności”, które w nocy zdejmowali ubecy. W tej kwaterze znajdują się trzy mogiły-symbole najbliższe sercu tarnowian: wspólna mogiła ofiar chłopskiej rabacji z 1846 r., Kopiec Powstańców Styczniowych oraz pomnik nagrobny Rufina Piotrowskiego (powstańca, emisariusza i Sybiraka, zmarłego w 1872 r.), najwspanialszy obiekt sztuki sepulkralnej na Starym Cmentarzu dłuta Antoniego Kurzawy. Do tej kwatery od wielu lat mądrzy nauczyciele przyprowadzają uczniów, by uczyć ich historii, tej wielkiej i tej małej oraz miłości do Ojczyzny.
Na cmentarzu spoczywają także znani mieszkańcy Tarnowa, wśród nich: Józef Dutkiewicz (1903–1968, artysta malarz, konserwator, historyk sztuki, pierwszy dyrektor Muzeum Ziemi Tarnowskiej, profesor na ASP w Krakowie, konserwator zabytków sztuki w województwie krakowskim), Kazimierz Jakubowski (1861–1942, prawnik, znany podróżnik, działacz społeczny, założyciel muzeum w Tarnowie, główny inicjator sprowadzenia w 1929 r. prochów gen. Józefa Bema do Tarnowa), Karol Polityński junior (1841–1887, architekt miasta Tarnowa, projektował wiele budynków użyteczności publicznej w Tarnowie, m.in. Kasę Oszczędności), Anna Maria Radziwiłłowa z Lubomirskich (1730–1795, żona księcia Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”, muza poetów, bohaterka wielu romansów, bywalczyni na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego, ambasador konfederacji barskiej w Paryżu, w literaturze nazywana „księżną miecznikową”, bohaterka słynnego w XIX w. romansu „Paweł i Wirginia” autorstwa swego kochanka de Saint Pierre, według niepotwierdzonych plotek miała być matką Józefa Sułkowskiego „oficera największych nadziei”), Bonawentura Rydel (1789–1854, szwoleżer u Napoleona, dziadek Lucjana Rydla Pana Młodego z „Wesela” S. Wyspiańskiego), Helena Sipierzanka (1865–1907, śpiewaczka operowa i operetkowa, pierwsza primadonna tarnowska, absolwentka wiedeńskiej szkoły śpiewu, niezapomniana w Tarnowie jako „Halka”), Jan Szczepanik (1872–1926, genialny samouk wynalazca, odkrywca, zwany „polskim Edisonem”; jego odkrycia w dziedzinie tkactwa, fotografii barwnej, filmu, przekazu na odległość i wiele innych były prekursorskie w Europie i na świecie; udało mu się stworzyć kamizelkę kuloodporną z jedwabnej tkaniny z cienkimi blachami stalowymi, co przyniosło mu sławę, ponieważ obronił przed zamachem króla hiszpańskiego Alfonsa XIII, który w dowód wdzięczności udekorował Szczepanika wysokim odznaczeniem państwowym).

Pomnik Ofiar Faszyzmu w Tarnowie
Pomnik został zaprojektowany w 1966 r. przez Bogdana i Anatola Drwalów w dwudziestą szóstą rocznicę pierwszego transportu więźniów z tarnowskiego aresztu do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Pomnik przedstawia trzy klęczące postaci męczenników i dwa miecze z Grunwaldu z płaczącym dzieckiem. Na tylnej ścianie pomnika znajduje się napis: „w hołdzie 45000 mieszkańców ziemi tarnowskiej – ofiarom niemieckiego faszyzmu pomordowanym, bohaterom poległym w walce z najeźdźcą o niepodległość ojczyzny w latach 1939–44”.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Tarnowie (na Burku)
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na Burku znajduje się obecnie w granicach Tarnowa. Parafię na Burku uposażył w 1354 r. Rafał Tarnowski, kasztelan wiślicki a w 1362 r. erygował ją bp krakowski Bodzanta. Służyła ona mieszkańcom tarnowskiego zamku. W 1400 r. parafia na Burku została włączona do parafii kolegiackiej. Obecny drewniany kościół wzniesiono w 1458 r. z fundacji sześciu wieśniaków z Przedmieścia Większego a konsekracji świątyni w 1462 r. dokonał metropolita kijowski Izydor. Miejsce to ciągle było narażone na powodzie ze względu na sąsiedztwo potoku Wątok. Na początku XVII w. kościół został uszkodzony przez pożar, następnie, przed 1640 r., odbudowany staraniem ks. Andrzeja Tarły. W 1653 r. na dachu dobudowano barokową sygnaturkę. W latach 1852–1854 r. świątynię odsunięto od potoku na nowe podmurowanie. W 1910 r. dobudowano wieżę, którą częściowo przekształcono w 1965 r. według projektu architekta Leona Stachowskiego.
Kościół Wniebowzięcia NMP na Burku jest gotycki, konstrukcji zrębowej, szalowany, jednonawowy, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, przy którym od północy znajduje się zakrystia. Nawa jest szersza, zbudowana na planie prostokąta, z nowszą kruchtą od południa i wieżą od zachodu. Wieża jest kwadratowa, z przedsionkiem w przyziemiu, o konstrukcji słupowej, z nadwieszaną izbicą i hełmem cebulastym, neobarokowym, z latarnią. Wnętrze nakryte jest płaskimi stropami, wspartymi na profilowanych filarach. Dachy kościoła są dwuspadowe o wspólnej kalenicy, pobite gontami, z barokową wieżyczką na sygnaturkę. Wejścia do kościoła ozdabiają portale ostrołukowe. Drzwi południowe mają ornamentalne okucie z XV w.

W kościele zachowały się fragmenty polichromii późnorenesansowych o motywach roślinnych z przełomu XVI i XVII w. Na stropach znajduje się nowa polichromia figuralna i ornamentalna wykonana w 1935 r. przez Tadeusza Terleckiego.

W cennym wyposażeniu świątyni najbardziej okazały jest rokokowy ołtarz główny z drugiej połowy XVIII w., w którym jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVI w., malowany na desce, przemalowany w XIX w. i częściowo zakryty sukienkami z 1977 r. i blachami z XIX w., obraz Zwiastowania NMP barokowy z XVIII w., po bokach rzeźbione postaci św. Jana Chrzciciela i nieokreślonego biskupa. Ołtarze boczne, będące kopiami tryptyków późnogotyckich pochodzą z pierwszej połowy XVI w. Oryginały znajdują się w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Ołtarz z prawej strony pochodzi z Brzezin. W centralnej kwaterze przedstawiona została św. Annę Samotrzeć, a na skrzydłach od góry z lewej: święte. Barbara, Zofia, Katarzyna i Dorota. Na odwrotnej stronie skrzydeł są święci: Krzysztof, Bartłomiej, Piotr i Stanisław. Lewy ołtarz pochodzi z Kamionki Małej. W jego centralnej kwaterze brakuje środkowej postaci, po bokach są św. Katarzyna i św. Barbara, na awersach święci Wojciech i Stanisław, na rewersach Vir Dolorum i Matka Boża Bolesna a w zwieńczeniach dwóch proroków. Na belce tęczowej umieszczono krucyfiks i figury Józefa z Arymatei oraz Nikodema, z XVII w. Okazałymi zabytkami są ambona barokowa z XVIII w. oraz chór muzyczny późnorenesansowy z 1621 r., z płaskorzeźbionym parapetem, podzielonym hermowymi pilastrami na sześć pól, w których malowane herby: Tomasza Zamojskiego wojewody kijowskiego i jego żony Katarzyny Zamoyskiej, Marcina Szyszkowskiego biskupa krakowskiego (herb Ostoja), papieża Grzegorza XV, Dominika Chryzostoma Ostrogskiego-Zasławskiego, Teofili z Tarłów Ostrogskiej kasztelanowej krakowskiej.

Dom urodzin gen. Józefa Bema w Tarnowie
Pomiędzy Przedmieściem Większym a Zabłociem znajdował się kiedyś plac św. Ducha, zwany Burek. Nazwa Burek pochodziła od niemieckiej nazwy ulicy wiodącej na zamek – Burgstrasse. Pod numerem 8, przy placu zwanym dziś placem Józefa Bema, znajdował się dom, w którym urodził się generał, bohater trzech narodów, Polaków, Węgrów i Turków. Dom ten, uchodził za dom rodzinny późniejszego gen. Józefa Bema. Józef Bem urodził się przy placu Burek, w domu pod ówczesnym nr katastralnym 88. Wtedy był to dom drewniany, później zniesiony i zastąpiony dzisiejszym domem murowanym.

Zachariasz Józef Bem urodził się w dniu 14 marca 1794 r. Bohater powstania listopadowego zdobył sławę na polach bitewnych pod Iganiami i Ostrołęką. Był emigrantem politycznym i dowódcą obrony Wiednia w 1848 r. Został niemal otoczony legendą za bohaterstwo w kampanii siedmiogrodzkiej. Za udział w tej kampanii, za walkę o wolność otrzymał gen. Józef Bem od Węgrów wspaniały order z diamentem zdjętym z korony św. Szczepana. W miejsce tego diamentu wstawiono w koronie złotą płytkę z napisem „Józef Bem". Po upadku powstania węgierskiego, gen. Józef Bem uszedł do Turcji, gdzie obok opieki nad uchodźcami polskimi prowadzi prace dla rządu tureckiego w zakresie badań geologicznych i inżynierii wojskowej. W Turcji przeszedłi na islam otrzymując nowe imiona Ferik Murat. Osiedliwszy się w Syrii, w miejscowości Aleppo. Zmarł w dniu 10 grudnia 1850 r.

Pierwsza próba sprowadzenia prochów tego wielkiego syna miasta, podjęta przez mieszkańców Tarnowa, nie zyskała aprobaty czynników politycznych. Był to bowiem 1881 r. Nie uzyskała akceptacji także druga próba, podjęta dzięki inicjatywie burmistrza Tarnowa, Tertila, w 1910 r. Dopiero starania władz miejskich, podjęte w 1926 r. zakończyły się sukcesem. Delegacja narodu polskiego udała się do Aleppo, gdzie na cmentarzu Dżebel el Isam spoczywał gen. Józef Bem w mogile zwanej „Mogiłą Paszy". W dniu 30 czerwca 1929 r. pociąg, wiozący prochy generała Bema, przejechał granicę Polski, witany salutem armatnim i hymnami narodowymi Polski i Węgier. Prochy bohatera zostały złożone w mauzoleum wzniesionym według projektu Adolfa Szyszko-Bohuszą, umieszczonym na wysepce pośrodku stawu, w Parku Miejskim w Tarnowie. Na sarkofagu wyryto napisy w trzech językach. Po stronie południowej jest napis w języku polskim: „Józef Bem", od strony północnej w języku węgierskim napis mówiący o zasługach „Ojczulka" Bema w powstaniu węgierskim w latach 1848–1849, od strony wschodniej, napis w języku tureckim, mówiący o imionach nadanych temu wielkiemu Polakowi w Turcji: Ferik Murat Pasza.

Wielkie Schody i pozostałości murów miejskich w Tarnowie
Nazwa Wielkie Schody pojawiła się po raz pierwszy w 1881 r. Rada Miejska wybudowała wtedy „bardzo porządne schody z kamienia bieśnickiego”. Schody istniały od momentu, kiedy wyburzono bramę bądź furtę pod koniec XVIII w. Sama uliczka swym początkiem sięga do roku 1796 r, jak wynika z planu miasta Franciszka Grottgera, na którym jest ona ujęta. Od 1848 r. uliczka nosiła niemiecką nazwę „Spiegengasse” (co znaczy Ulica Schodowa). Nazwa ta powtarza się aż do 1878 r. Znajdujący się przy Wielkich Schodach maszkaron pojawił się w 1936 r. Był to pomysł ówczesnego dyrektora Budownictwa Miejskiego, inżyniera architekta Witolda Giżbert-Studnickiego. Projekt kompozycji wykonał prawdopodobnie on sam na podobieństwo maszkaronów znajdujących się na Ratuszu. Głowę figury odkuł Henryk Hochman (rzeźbiarz z Tarnowa, który ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie w latach 1900–1906).

Rynek w Tarnowie
Historycznym centrum Tarnowa jest Stare Miasto, chronione niegdyś wieńcem ceglanych gotyckich murów obronnych z XIV w., zmodernizowanych z dodaniem zewnętrznego obwodu w pierwszej połowie XVI w. Mury zachowały się jedynie fragmentarycznie, na długości 400 m od strony ulic Wałowej, Witosa, Szerokiej i Bernardyńskiej. Do dziś przetrwały m.in. baszta i basteja z XVI w.
Lekko pochyły centralny plac Tarnowa wytyczony został w czasie lokacji miasta w 1330 r. zgodnie z zasadami średniowiecznej urbanistyki. Ma kształt nieregularnego czworokąta o wymiarach 87x82x72 m. Obecną zabudowę Rynku stanowią kamienice mieszczańskie powstałe w okresie od XVI do XIX w. Centralną część placu zajmuje renesansowy ratusz. Stojące w dwu narożnikach rynku kamienne cembrowiny są pozostałością piętnastowiecznych studni miejskich, do których wodę doprowadzał rurociąg, wykonany z dębowych rur od ujęcia wody, znajdującego się w oddalonej o 2 km na północ wsi Krzyż.
Obecnie płyta rynku została odnowiona, a kamienice oraz ratusz są stopniowo odnawiane. Tarnowski rynek otoczony jest mieszczańskimi kamieniczkami powstałymi od XVI do XIX w. Renesansowe, podcieniowe kamieniczki mieszczańskie zdobiły grzebienie attyk, a nierzadko i ciekawe polichromie. Sklepione przestronne sienie prowadziły do przepastnych piwnic, służących jako magazyny na towary sprowadzone z Węgier, Flandrii i krajów Wschodu.
Najcenniejsze są kamienice w północnej pierzei Rynku. Kamienice nr 19, 20, 21 to trzy najbardziej charakterystyczne kamienice na tarnowskim Rynku. Są jednopiętrowe, z podcieniami, zwieńczone attykami. Kamienica renesansowa Rynek 20, wzniesiona została około 1565 r. Jest piętrowa, z podcieniem i obszerną piwnicą, w XVIII w. rozbudowana w głąb działki. W 1735 r., gdy była własnością szkockiej rodziny Huysonów, została poważnie uszkodzona przez pożar. W 1942 r. remontowana, otrzymała dekorację elewacji, w latach 1946–1947 zrekonstruowano attykę.

Kamienica mieszczańska Rynek 21, wzniesiona została w drugiej połowie XVI w., jako piętrowa z dwuprzęsłowym podcieniem i piwnicami. Wyposażona jest w reprezentacyjny detal kamieniarski. Zwana była Kamienicą Kaszewiczowską. W 1735 r. uległa uszkodzeniu w pożarze. W początku XIX w. przeszła w ręce żydowskie. W latach 1946–1949 została gruntownie wyremontowana. Wnętrza kamienic nr 20 i 21 zostały połączone w 1780 r. i adaptowane na kwaterę generała Richarda d’Altona, który z ramienia Austrii zajął miasto w 1772 r. W budynkach tych od 1949 r. mieści się główna siedziba Muzeum Okręgowego w Tarnowie.
Okazale prezentuje się też kamienica nazywana Szynklarowską. W XV w. lub na początku XVI w. był w tym miejscu niewielki drewniany dom. W jego miejsce, na zwężonej już działce powstał dwuosiowy, jednotraktowy dom murowany. W 1735 r. piętrowa wówczas kamienica została uszkodzona przez pożar. W 1738 r. była zrujnowana i opuszczona. Przed 1796 r. została odbudowana i częściowo przebudowana. Zlikwidowano podcień, przywracając pierwotny zasięg zabudowy od strony rynku, natomiast wydłużono kamienicę w głąb działki. W 1961 r. przeprowadzono remont elewacji i częściowy remont wnętrz kamienicy frontowej.
We wschodniej pierzei Rynku znajdują się kamienice pochodzące z XVI w., które uległy przekształceniu w późniejszych czasach. Kamienica Sakowiczowska (nr 13) wzniesiona w XVI w. jest dwupiętrowym budynkiem z arkadowymi podcieniami.

W południowej pierzei najokazalsza jest kamienica nr 9, wzniesiona w XVIII w. Jest to dwupiętrowy budynek zwieńczony wysoką attyką. W kamienicy mieści się siedziba Centrum Paderewskiego Tarnów – Kąśna Dolna, a także tarnowskie redakcje Radia Kraków i TVP Kraków.

W zachodniej pierzei znajdują się cztery historyczne kamienice. Kamienica pod św. Florianem (nr 2) została wzniesiona w XVIII w. W północnej osi parteru, w drugim trakcie znajduje się szesnastowieczne sklepienie z dekoracją malarską z trzeciego ćwierćwiecza XVI w. Elewacje ukształtowane w 1929 r. zaprojektowane zostały przez M. Eichhorna, w elewacji rynkowej umieszczono rzeźbę św. Floriana gaszącego płonący budynek, wykonaną przed 1837 r.
Kamienica Rosowska (nr 3) wzniesiona została w XVI w., jako piętrowa kamienica z podcieniem. Zaadoptowano piwnice starszego obiektu. Kamienica uzyskała dwupasmowy układ przestrzenny parteru z węższą sienią w osi południowej i szerszym pomieszczeniem handlowym w osi północnej. Uszkodzona została w pożarze miasta 1735 r. W 1738 r. nazywana Rosowską, znajdowała się pod opieką starosty grabowieckiego, Jerzego ze Złotego Potoku Potockiego. Obecnie kamienica użytkowana jest jako Internat Liceum Plastycznego.

Kamienica Nikielsonowska (nr 4) wzniesiona została w 1747 r.. jako budynek jednopiętrowy z sienią prowadzącą na dziedziniec (dzisiejszy Pasaż Tertila). Była pałacem książąt Sanguszków. Przejęta przez rząd austriacki w 1796 r., mieściła do 1826 r. Sąd Szlachecki. Następnie została przebudowana i pełniła do 1912 r. funkcję pałacu biskupiego. W 1912 r. właścicielem realności stał się ówczesny zasłużony dla miasta burmistrz dr Tadeusz Tertil, który przebudował pałac na dom czynszowy z parterem o funkcji handlowej. Usunięto wówczas sklepienia parteru. W 1913 r. Tertil wzniósł od strony placu Kazimierza Wielkiego drugą kamienicę, która połączyła starą oficynę z nowo wzniesioną kamienicą, tworząc pasaż handlowy przechodzący przez całą posesję.

Kamienica Ratajewiczowska, nazywana też Czerwoną (nr 5), pochodzi od nazwiska przypuszczalnego szesnastowiecznego właściciela, Marcina Czerwonego. Ma piwnice ze sklepionymi komorami, z przełomu XIV/XV do XVII w., z gotyckim portalem kamiennym. W poziomie parteru, w trakcie frontowym ma relikty podcienia z przełom XV/XVI w. ze sklepieniami z XVIII i XIX w. W pozostałych pomieszczeniach sklepienia są z XVI–XVIII w. Na osi północnej zachował się relikt portalu kamiennego z około 1600 r. Na piętrze, w sali traktu tylnego jest strop belkowy z trzeciej ćwierci XVII w. i relikty polichromii z XVII–XIX w., których fragmenty są eksponowane w formie transferów. W osi północnej są sklepienia z początku XIX w. Obecnie w Kamienicy Ratajewiczowskiej jest siedziba Tarnowskiego Centrum Kultury.

Ratusz w Tarnowie
Pierwszy ratusz w Tarnowie wzniesiono najpewniej w okresie tworzenia miasta. Pierwotnie była to budowla drewniana. Uległa pożarowi w 1494 r. Na jego miejscu pod koniec XV w. pobudowano nowy ratusz. Istnienie budynku ratusza potwierdza dokument z 1526 r., mówiący o osadzeniu drzwi do wieży zegarowej. Nie wiadomo, czy od początku ratusz był piętrowy. W latach 1558–1561, staraniem dbającego o prezencję najważniejszych miejskich obiektów hetmana Tarnowskiego, został powiększony i upiększony. Budowlę przekształcono w duchu krakowskich Sukiennic. Prosta, kubiczna bryła ratusza została ozdobiona wyniosłą attyką zwaną polską albo grzebieniową, być może autorstwa Jana Marii Padovano. Attykę ozdobiono 28 blendami, w których pierwotnie były umieszczone portrety kolejnych właścicieli miasta z rodu Tarnowskich od Spycimira aż do Jana Krzysztofa. Całość wykonana była prawdopodobnie techniką sgraffita. Najbardziej dekoracyjny element attyki, czyli grzebień, ozdobiono naprzemiennie sterczynami i maszkaronami połączonymi podwójnymi esownicami. Liczba czternastu maszkaronów miała symbolizować członków starej i nowej rady miejskiej. Wykazują one duże analogie z maszkaronami na krakowskich sukiennicach, wykonane przez Santi Gucciego, który być może wykonał także maszkarony w Tarnowie. Na wysokiej trzydziestometrowej wieży pojawił się zegar oraz wysunięty ganek dla strażników. Jest to najstarszy czynny zegar w kraju. Klatkę schodową od południa poprzedza dekoracyjny zewnętrzny portal, ujęty pilastrami i półkolumnami z trójkątnym przyczółkiem, w którym umieszczono herb Leliwa, będący jednocześnie herbem rodu Tarnowskich i miasta. Na tarczy herbowej umieszczono litery TCVC (Tarnoviae civitatis vera clenodium – Tarnowskiego miasta wierny klejnot). Belkowanie portalu zdobi łacińska sentencja Dominus custodiat introitum ex exitum tuum – Niech Pan strzeże wejścia i wyjścia twego. Poszczególne elementy portalu dodatkowo zdobi bogata ornamentyka o antycznym charakterze.

W 1663 r. budynek ratusza został poważnie uszkodzony w pożarze miasta. Zniszczeniu uległ m.in. dach i zegar na wieży, spłonęły przywileje miejskie. W 1664 r. król Jan Kazimierz obiecał odnowić spalone przywileje i zezwolił radzie miejskiej na pobieranie dodatkowych opłat na remont ratusza. Zapewne wkrótce potem ratusz wyremontowano, a na wieży zainstalowano nowy zegar, który zachował się do dzisiaj. W XVIII w., w związku z kryzysem jaki dotknął miasto, budynek ratusza został zaniedbany. W 1768 r. podczas rabunku Tarnowa przez wojska rosyjskie ratusz został ograbiony, m.in. z archiwum wywieziono teczkę z dokumentami miejskimi, srebrną pieczęć radziecką i dwie pieczęcie żelazne.

Po pierwszym rozbiorze Polski, kiedy miasto przeszło pod panowanie austriackie, w dniu 29 XII 1773 r. odbyła się na ratuszu uroczystość homagialna: przysięgę na wierność monarchii austriackiej złożyli reprezentujący hrabstwo tarnowskie Augustyn Dyszlewski i Rada Miejska Tarnowa. Niedługo potem, 14 IX 1792 r. ratusz został uszkodzony przez pożar. Odbudowę postarano się połączyć z przebudową wnętrz dla potrzeb nowego magistratu. Przeprowadzone rok później prace objęły m.in. podział Sali Pospólstwa na mniejsze pomieszczenia, w których sufity obniżono o około 1,5 m i wybicie nowych okien w elewacji północnej. Prawdopodobnie w tym czasie wyłączono też z użytkowania piwnice. Po remoncie biura magistratu zajęły pierwsze piętro, a na parterze umieszczono odwach piechoty i posterunek policji (w trakcie północnym) oraz magazyny miejskie i areszt (od południa). W przybudówce południowej nadal utrzymywano wagę. W początku XIX w. w jednej z sal ratusza (zapewne Sali Rady) odbywały się też sporadycznie przedstawienia teatralne. W XIX w. stan budynku pogarszał się. Ratusz ratowany był jedynie częściowymi remontami. W końcu lat osiemdziesiątych XIX w. ratusz chylił się ku ruinie. Mury wybrzuszone pod naciskiem sklepień groziły zawaleniem. Władze miejskie podjęły decyzję gruntownej odnowy budynku, zalecając jej wykonanie Tomaszowi Prylińskiemu. W 1887 r. Pryliński wykonał szczegółową inwentaryzację i projekt przebudowy w stylu neorenesansowym, zacierającym pierwotną formę budynku. Propozycja została odrzucona, a przeprowadzenie remontu powierzono ostatecznie budowniczemu miejskiemu Szczęsnemu Zarembie.

W latach 1889–1892 nastąpił remont i przebudowa ratusza pod kierownictwem Szczęsnego Zaremby. Celem było przede wszystkim wzmocnienie konstrukcji budynku; wykonano cerowanie i licowanie murów, ścian wewnętrznych. Część sklepień parteru wymieniono na lżejsze stropy Kleina. Przebudowano układ północnego traktu parteru. Likwidacji uległ też budynek wagi, a przebudowie klatka schodowa. Architekturę zewnętrzną, przy zachowaniu zasadniczej bryły, przekształcono częściowo w duchu historyzmu. Wymieniono kamieniarkę okien, w elewacji osadzono dwa gotycko-renesansowe portale „wawelskie” (usunięte w 1947 r.). Nowo odkutą kopią zastąpiony został portal głównego wejścia, który przeniesiono do zachodniej ściany ryzalitu klatki schodowej. Przy demontażu oryginalnego portalu podobno odkryto sygnaturę wykonawcy: Jacobus Villani. We wnętrzu powiększona Sala Rady otrzymała neorenesansową dekorację stiukową, a wnętrze klatki schodowej dekorację o tematyce heraldycznej. Na początku XX w. Szczęsny Zaremba przygotował jeszcze plany restauracji wieży. Projekt przewidywał wyburzenie górnej części i odbudowę w innej formie (m.in. z poszerzonym gankiem straży). Realizacji sprzeciwiło się jednak Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej.

W drugiej dekadzie XX w. w ratuszu miały miejsce ważne wydarzenia związane z historią miasta. W dniu 11 XI 1914 r. po zajęciu Tarnowa przez armię rosyjską burmistrz, dr Tadeusz Tertil na ratuszu w obecności urzędników magistratu i radnych przekazał miasto gen. Chełmickiemu, polecając jego opiece życie i mienie mieszkańców. 30 IX 1918 r. odbyło się w ratuszu posiedzenie rady miejskiej, na którym na wniosek dr T. Tertila Tarnów podporządkowany został Radzie Regencyjnej, a 19 X tego roku, po ogłoszeniu manifestu Rady Regencyjnej i wielkiej manifestacji patriotycznej w mieście, miało miejsce uroczyste posiedzenie rady miejskiej, na którym dr Tadeusz Tertil ogłosił powstanie niepodległego państwa polskiego.

W latach 1925–1929 miał miejsce następny remont ratusza. Wzmocniono mur i przebudowano grzebień attyki. Miejscowy kamieniarz B. Kulka odkuł kopie maszkaronów i wazonów wieńczących attykę, które w 1926 r. zastąpiły zniszczone oryginały. W 1927 r. z niewiadomych przyczyn na wieży ratusza zmarło dwóch strażników. Władze miejskie zajmowały ratusz do 1931 r., kiedy biura Zarządu Miejskiego przeniesiono do budynku po klasztorze bernardynów. Opuszczone sale ratusza na pierwszym piętrze przekazano na użytek Muzeum Miasta Tarnowa i muzeum Diecezjalnego. Zbiory obu muzeów pozostały w ekspozycji do 1939 r., kiedy ewakuowano je z ratusza celem zabezpieczenia. Od 1945 r. ratusz zajęło nowo utworzone Muzeum Ziemi Tarnowskiej, przemianowane później na Muzeum w Tarnowie, a od 1976 r. przekształcone w Muzeum Okręgowe. W samym budynku początkowo wykonano tylko drobne prace konserwatorskie, które w 1947 r. prowadził S. Świszczowski.

W Iatach 1962–1968 przeprowadzony został pełny remont konserwatorski ratusza z adaptacją wnętrza na cele muzealne według koncepcji Józefa Dutkiewicza, projektu Grażyny Faryaszewskiej. Wykonano prace odtwarzające częściowo dawną sytuację ratusza, m.in. przeniesiono portal główny w południową ścianę ryzalitu klatki schodowej, przywracając stan sprzed przebudowy Zaremby, a w attyce przywrócono oryginalne maszkarony. We wnętrzu usunięto podziały dawnej Sali Pospólstwa i odsłonięto fragmenty polichromii z XVII w., którą poddano konserwacji i uzupełniono. Polichromia wzorowana jest na miedziorytach umieszczonych w dziele Francesca Pony „Cordiomorphoseossive ex cordedesumptaemblemata sacra” czyli „Kształty serca albo z serca wybrane święte” z 1645 r. Rajcom i władzy sądowniczej przypominała o moralnych podstawach ich działań, rządzonych i sądzonych zachęcała do ufności i pokory.

W latach 2005–2010 wnętrza ratusza zostały poddane kolejnemu gruntownemu remontowi. Zakonserwowano siedemnastowieczne freski zachowane w środkowej sali, tzw. Sali Pospólstwa. Zaadaptowano poddasze, na którym urządzono magazyny i przestrzeń ekspozycyjną, oraz piwnice z przeznaczeniem na salę projekcyjną. Atrakcją ratusza jest wieża, z której zwiedzający mogą oglądać panoramę miasta. Na nowe wystawy stałe składa się ekspozycja poświęcona sarmatyzmowi „W kontuszu i przy szabli” Galeria Sztuki Dawnej ze zbiorów książąt Sanguszków. Można zobaczyć galerię portretów sarmackich, ekspozycję sreber, szkła, porcelany, broni myśliwskiej. Specyfika kolekcji sztuki tarnowskiego Muzeum polega głównie na tym, że w znacznej mierze stanowią je zbiory podworskie książąt Sanguszków z Gumnisk. Eksponaty te pochodzą z wołyńskiej siedziby rodu książąt Sanguszków ze Sławuty, a także z zamku w Podhorcach.

Katedra pw. Narodzenia NMP w Tarnowie
Katedra pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Tarnowie stoi na prostokątnym Placu Katedralnym, znajdującym się przy północno-zachodnim norożniku Rynku. Pierwszy kościół parafialny w Tarnowie (od początku pw. Narodzenia NMP) zbudowano około połowy XIV w., zapewne z fundacji Spycymira Leliwity, kasztelana krakowskiego i właściciela miasta. Kościół ten przypuszczalnie składał się z trójprzęsłowej nawy i krótkiego, zamkniętego ścianą prostą prezbiterium, do którego od północy dostawiona była zakrystia, a od południa i zachodu kruchty. Kruchta zachodnia stanowiła przyziemie drewnianej wieży. Pod koniec XIV w. do kościoła od południa dobudowano kaplicę św. Krzyża, fundacji Spytka z Tarnowa, podkomorzego krakowskiego.
W 1400 r. biskup krakowski Piotr Wysz podniósł kościół do godności kolegiaty. W 1415 r. od południa wzniesiono kaplicę Rozesłania Apostołów, fundacji Jana z Tarnowa, wojewody krakowskiego oraz jego brata Spytka, wojewody sandomierskiego. W latach 1483 i 1494 kościół był niszczony przez pożary. Podczas odbudowy od zachodu wzniesiono wieżę i nakryto kościół sklepieniem sieciowym. W 1512 r. od północy dobudowano kaplicę św. Anny i skarbiec a w 1514 r. od południa kaplicę Matki Bożej Szkaplerznej. W latach 1612, 1663 i 1735 kościół był niszczony przez kolejne pożary. W 1712 r. na piętrze, nad skarbcem wzniesiono kaplicę Świętych Relikwii, wzorowaną na kaplicy św. Jacka u krakowskich dominikanów.

Po utworzeniu diecezji tarnowskiej w 1786 r. kościół otrzymał tytuł katedry. W latach 1810–1816 połączono południowy szereg kaplic w jedno wnętrze. W 1827 r. prezbiterium zostało przedłużone i zakończone wieloboczną apsydą. Połączono też północny szereg kaplic, tworząc nawę północną. W latach 1850–1853 dobudowano od północy drugą zakrystię tzw. kanonicką. W latach 1889–1897 kościół został gruntownie przekształcony w duchu historyzmu według projektu architekta Juliana Zachariewicza ze Lwowa, pod kierunkiem inżyniera Janusza Rypuszyńskiego. W czasie tej przebudowy podwyższono wieżę (do czwartej kondygnacji), wzniesiono chór muzyczny, dobudowano dwie kruchty od północy i zamknięto wielobocznie prezbiterium. Katedra odnawiana była w 1957 r. oraz, niezbyt szczęśliwie, w 1981 r.

W 1972 r. tarnowska katedra otrzymała od papieża Pawła VI tytuł Bazyliki Mniejszej.
W obecnej formie katedra tarnowska jest budowlą gotycką z elementami neogotyku. Zbudowana jest z cegły (z ozdobną kamieniarką zdobiącą okna i wejścia), na planie podłużnym. Jest orientowana, trzynawowa z wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą oraz dobudowaną ze strony zachodniej wieżą wysoką na 72 m, ozdobioną w 1898 r. koroną. Na wschodniej ścianie katedry w 1899 r. zamieszczono wizerunek Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wykonany według projektu Antoniego Madeyskiego, z którym Roman Brandstaetter łączy początki swego nawrócenia z judaizmu na chrześcijaństwo. W pobliżu tego wizerunku w 1981 r. wzniesiono wysoki na 4,5 m. pomnik Jana Pawła II, wykonany według projektu Bronisława Chromego. Na Placu Katedralnym ustawiono w 1884 r. kamienną figurę Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej. Najbliższe otoczenie katedry, pokryte dzisiaj brukiem, kryje dawny cmentarz. Do katedry prowadzi czworo drzwi. Drzwi pod wieżą wykonano w 1970 r., dla upamiętnienia tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce, według projektu Anatola i Bogdany Drwal z Tarnowa. Pozostałe drzwi zostały wykonane w latach 1982–1985 według projektu prof. Czesława Dźwigaja z Krakowa. W przedsionku południowym znajduje się portal gotycko-renesansowy wykonany po 1511 r., wzorowany na drzeworycie Albrechta Durera, przedstawiającym Chrystusa Boleściwego.

W nawie południowej znajduje się dwa ołtarze. Ołtarz Najświętszego Sakramentu, kamienny, neorenesansowy, z około 1900 r., projektowany przez Tadeusza Błotnickiego, zdobi wykonana z marmuru kararyjskiego płaskorzeźba Chrystusa, wzorowana na fresku Leonarda da Vinci przedstawiającym Ostatnią Wieczerzę. Drugi ołtarz nawy południowej, Matki Bożej Bolesnej, jest wykonany w brązie, według projektu Czesława Dźwigaja. W niszy ołtarza znajduje się łaskami słynąca figura Matki Bożej Bolesnej „Pieta”, wykonana w drewnie w XVII w., polichromowana i złocona. Figura ta od początku XX w. znajdowała się w przedsionku katedry i była otaczana powszechnym kultem. W 1987 r. została przeniesiona do nowowykonanego ołtarza a w 2000 r. poddana gruntownej konserwacji.

Polichromia widoczna na sklepieniach została wykonana w latach 1957–1958 przez Józefa Dutkiewicza. W kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej znajdują się częściowo odsłonięte fragmenty polichromii z lat 1514–1526, zawierające sceny Maryjne i Pasyjne. Polichromię kaplicy św. Benedykta wykonał Adam Marczyński. Witraż w oknie zachodnim nawy południowej przedstawia Dobrego Pasterza, pochodzi z 1899 r. i został wykonany w Wiedniu. Pozostałe witraże powstały w 1986 r. według projektu Józefa Furdyny, wykonane w pracowni Anny i Ireneusza Zarzyckich w Krakowie. Witraże przedstawiają wydarzenia współczesne: II wojnę światową, 1000-lecie Chrześcijaństwa w Polsce, Sanktuaria Maryjne w Diecezji Tarnowskiej.

Spośród dzieł sztuki znajdujących się w kruchcie należy wskazać:
Najstarszą częścią katedry jest nawa główna. Nakrywa ją sklepienie sieciowe, krzyżowo-żebrowe. Chór muzyczny dobudowano w 1897 r. Organy liczące 40 głosów wykonano w 1920 r. Ozdobny prospekt organowy wykonano w 1999 r. Od XVI w. pod chórem znajdują się późnogotyckie, wykonane u schyłku XV w. stalle kanonickie kapituły kolegiackiej. Snycerka stall wyróżnia się oryginalną dekoracją i rozmiarami.
Ołtarze boczne, neobarokowe pochodzą z 1850 r. i zostały wykonane w pracowni Damasiewicza w Nowym Sączu. W ołtarzu po lewej stronie zamieszczono obraz Matki Bożej Częstochowskiej, pędzla Kazimierza Rydla z Krakowa. Znajdujące się w predelli obrazy świętych polskich (św. Maksymilian Kolbe, bł. Urszula Ledóchowska, bł. Karolina Kózka, bł. Maria Teresa Ledóchowska, św. Brat Albert Chmielowski) wykonał Józef Furdyna. W ołtarzu po stronie prawej zamieszczono obraz Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wykonany w 1850 r. w Kalwarii Zebrzydowskiej przez nieznanego malarza, natomiast w predelli znajdują się obrazy św. Józefa i św. Stanisława Szczepanowskiego autorstwa J. Furdyny oraz Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy przywieziony do katedry na początku XX w. przez Sługę Bożego Bernarda Łubieńskiego. Obraz św. Kazimierza, wykonany w 1848 r. przez Xawerego Marynowskiego, został umieszczony w trzecim ołtarzu nawy głównej, od strony południowej. W nawie głównej znajduje się monumentalny pomnik arcybiskupa Leona Wałęgi (zmarłego w 1933 r.) wykonany według projektu Jerzego Bandury z Krakowa, w dwudziestą piątą rocznicę śmierci hierarchy. Neogotycka ambona, wykonana w pracowni Wakulskiego w Krakowie, ustawiona została w katedrze w 1894 r. Barokowa chrzcielnica z XVII w., wykonana z czarnego marmuru, z nakrywą wykonaną z blachy miedzianej w XX w. znajduje się obok ołtarza Matki Bożej Częstochowskiej.

Przy północnej ścianie prezbiterium znajduje się pomnik Tarnowskich – największy pomnik nagrobny w Europie. Jest to monumentalny, przyścienny pomnik upamiętniający Jana Tarnowskiego (zmarłego w 1561 r.) i Jana Krzysztofa (zmarłego w 1567 r.), wysoki na 13 m, o szerokości 6,60 m. Został wykonany w części architektonicznej z piaskowca; kolumny, tablice i postacie z marmuru węgierskiego, a inne detale z alabastru. Pomnik jest dwukondygnacyjny, posiadający wygląd frontonu świątyni greckiej. Wsparty jest na cokole dekorowanym rustyką. Kondygnacja dolna, poświęcona Janowi Krzysztofowi, ujęta jest w herby Leliwa i Odrowąż i płaskorzeźbione postacie geniuszów śmierci. Górna kondygnacja, poświęcona hetmanowi, ujęta jest parą kolumn toskańskich i zwieńczona belkowaniem z trójkątnym przyczółkiem i herbem Leliwa. Po bokach znajdują się alegoryczne postacie kobiece: Sprawiedliwość i Roztropność. Nad nimi zawieszono panoplia. Całość zwieńczona jest silnie rozbudowaną attyką z rzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego, postaciami alegorycznymi geniuszów Chwały i Zwycięstwa oraz puttami trzymającymi herby Leliwa i Sulima. Sceny batalistyczne przedstawione w alabastrze to pochód spod Obertyna, zdobycie Staroduba podczas wojny z Moskwą oraz bitwa pod Chocimiem. Twórcą pomnika jest Jan Maria Padovano. U stóp pomnika znajduje się wejście do krypty grobowej Tarnowskich.

Pomnik Ostrogskich, poświęcony Januszowi Ostrogskiemu (zmarłemu w 1620 r.) i jego pierwszej żonie Zuzannie (zmarłej w 1596 r.) znajduje się przy południowej ścianie prezbiterium. Wykonany jest z czarnego i czerwonego marmuru oraz z alabastru. Ma 12,90 m wysokości oraz 7,90 m szerokości. Architektura pomnika jest renesansowa, a jej wypełnienie manierystyczne. Pomnik ukazuje marność ludzkiego życia, grozę śmierci, istotne elementy wiary katolickiej a równocześnie głosi chwałę magnackiego domu. Pomnik wzniesiono w latach 1612–1620. Wykonanywał go architekt Willema van den Blocke (z Niderlandii), a ukończył rzeźbiarz Jan Pfister z Wrocławia. Wejście do krypty Ostrogskich znajduje się w nawie południowej w pobliżu ołtarza Matki Bożej Bolesnej.

Polichromia zachowana w nawie północnej jest autorstwa Józefa Dutkiewicza, a w kopule Wacława Taranczewskiego. Z tej nawy prowadzą drzwi do dobudowanego w 1897 r. przedsionka północnego z zabytkowym, najstarszym w katedrze portalem gotyckim z 1400 r. Obecnie przedsionek jest Kaplicą Martyrologii Polskiej. W ołtarzu znajduje się namalowany przez Adama Faglio z Nowego Wiśnicza obraz bł. ks. Romana Sitko, męczennika Oświęcimia. Na ścianie wewnętrznej znajduje się wykonana z brązu tablica z nazwiskami 24 zamordowanych podczas II wojny światowej kapłanów diecezji tarnowskiej. Ścianę północną zdobi sgraffitowa dekoracja wykonana przez Józefa Dutkiewicza w 1958 r., nawiązująca do suplikacji. Witraże nawy północnej wykonano u schyłku XIX w. w pracowni Geylinga w Wiedniu. Spośród pomników nagrobnych umiejscowionych w tej nawie najcenniejszy jest Pomnik Trzech Janów (w kaplicy św. Anny) ufundowany przez Jana Hetmana Tarnowskiego około 1536 r., wykonany w wawelskiej pracowni Bartłomieja Berecciego. Pomnik upamiętnia Ojca Hetmana Tarnowskiego – Jana Amora (zmarłego w 1500 r.), brata Hetmana Jana (zmarłego w 1515 r.) oraz zmarłego w niemowlęctwie synka Jana Aleksandra (zmarłego w 1515 r.). W przedniej części nawy mieści się pomnik nagrobny ks. Kaspra Branickiego wykonany około 1602 r. w kręgu włoskiego rzeźbiarza Santi Gucci. W nastawie ołtarza wykonanego do nawy północnej w 1850 r. znajduje się obraz Serca Pana Jezusa, namalowany przez Wiesława Zarzyckiego z Krakowa w 1916 r.

W siedmiu miejscach katedry znajdują się krypty, dwie pod prezbiterium (Tarnowskich i Ostrogskich, jedna pod nawą główną, dwie Tarnowskich pod dawną kaplicą Rozesłania Apostołów oraz po jednej pod dawnymi kaplicami św. Krzyża i św. Anny.

Muzeum Diecezjalne w Tarnowie
Muzeum Diecezjalne w Tarnowie jest najstarszym muzeum diecezjalnym w Polsce. Zostało założone 25 października 1888 r. przez ówczesnego rektora tarnowskiego seminarium duchownego ks. Józefa Bąbę. Początkowo mieściło się w budynku seminarium, w okresie międzywojennym w ratuszu, a obecnie w zabytkowych kamieniczkach z XVI w. w sąsiedztwie katedry. Zbiory muzeum są prezentowane w gotycko-renesansowych wnętrzach historycznych kamienic, które należą do najstarszych budynków Tarnowa. Kamienice te nie zachowały się w swojej pierwotnej, średniowiecznej formie. Pochodzą z XVI i XVII w., kiedy dobudowano je do obronnych murów miasta. Są to: Scholasteria, Akademiola, Dom Mikołajowski, oraz Dom Mansjonariuszy. W piętrowej kamieniczce, zwanej Scholasterią, na parterze znajduje się główne wejście do muzeum. Na piętrze, w sionce i dwóch salach prezentowana jest wystawa ludowych obrazów malowanych na szkle. W Akademioli dwie wielkie sale zajmuje główna część ekspozycji muzealnej, czyli zabytki małopolskiej sztuki gotyckiej (rzeźby i malarstwa). W tej kamienicy, pierwotnie składającej się z dwóch budynków, mieściła się szkoła parafialna, później kolegiacka. Była to najstarsza szkoła w Tarnowie (i zapewne także w regionie). Dzięki uposażeniu przez kanonika Wojciecha Kaszewicza (zmarłego w 1753 r.) dekretem biskupa Kajetana Sołtyka otrzymała w 1760 r. status tzw. Akademioli, czyli filii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Najbardziej znany wśród „Domów za Katedrą” jest tzw. Dom Mikołajowski, najlepiej w Tarnowie zachowany w gotycko-renesansowej formie. Jjest budynkiem piętrowym, podpiwniczonym, jednotraktowym. Pośrodku budynku mieści się sień i klatka schodowa. Piwnice oraz jedno z pomieszczeń na paterze są nakryte sklepieniem kolebkowym, natomiast pozostałe pomieszczenia posiadają oryginalne drewniane stropy. Budynek posiada wiele oryginalnych detali architektonicznych. Najciekawsze to portale: wejściowy i dwa wewnątrz budynku oraz tablice erekcyjne na zewnątrz i wewnątrz budynku. Pierwszymi właścicielami kamienicy byli Koruszowscy herbu Kościesza. Herb ten widnieje w portalu głównego wejścia. Prawdopodobnie około 1524 r. (data na tablicy erekcyjnej) budynek nabyli Barbara i Jan Mikołajowscy, którzy dokonali jego przebudowy. W 1527 r. Mikołajowscy zapisali kamienicę wikariuszom kolegiaty. W 1547 r. nabył ją kanonik kantor Marcin Blady i dom został własnością kapituły. W 1760 r. budynek stał się mieszkaniem rektora kolonii akademickiej, a od 1808 r. do początku XX w. mieściła się w nim szkoła realna i gimnazjum. Od 1930 r. w kamienicy działał Powiatowy Ośrodek Zdrowia oraz Muzeum Higieny.
Do Domu Mikołajowskiego jest przybudowany tzw. Dom Mansjonariuszy (prawdopodobnie w pierwszych latach XVII w., ponieważ kolegium mansjonariuszy powstało przy kolegiacie tarnowskiej w 1609 r.).

Najcenniejszymi zbiorami Muzeum są dzieła gotyckiej rzeźby i malarstwa z terenu Małopolski, reprezentujących tzw. szkołę krakowsko-sądeckiej. Eksponaty te pochodzą w większości z kościołów i wsi diecezji tarnowskiej. Dzięki temu, że trafiły do Muzeum, uniknęły zniszczenia lub kradzieży. W kolekcji rzeźby znajduje się jeden z najstarszych tego rodzaju przykładów w Polsce – pełnoplastyczna rzeźba: Głowa św. Jana Chrzciciela na misie z Łącka, datowana na drugą połowę XIII w., wykonana w drewnie, późnoromańska. Jednym z cenniejszych obiektów jest pochodzący ze Starego Sącza obraz Opłakiwanie Chrystusa z około 1470 r., połączony z późniejszymi (około 1500 r.) skrzydłami, również wywodzącymi się ze Starego Sącza, a przedstawiającymi św. Kingę i św. Klarę w habitach. Jest to najstarszy przykład malarstwa tablicowego (malowanego na desce) z przedstawieniem św. Kingi. Jest też kolekcja figur Madonn z okresu XIV–XVI w. i tryptyki gotyckie ze Szczawnicy, Zasowa, Lipnicy Murowanej.

Drugim ważnym działem Muzeum jest zbiór tkanin kościelnych od czasów średniowiecza aż po XIX w. Jest tu niezwykłe bogactwo ornatów, stuł, kap, obrusów i palek, które zadziwiają precyzją wykonania.
W XX w. zbiory Muzeum Diecezjalnego w tarnowie zostały wzbogacone o dwie nowe kolekcje. W 1957 r. Norbert Lippóczy, Węgier z pochodzenia, podarował Muzeum zbiór sztuki ludowej, głównie europejskiej. Z okazji jubileuszu stulecia Muzeum, w 1988 r., tarnowska kolekcjonerka, Olga Majewska przekazała Muzeum dzieła sztuki z około 1900 r.: płótna wybitnych malarzy (m.in. Jacka Malczewskiego i Vlastimila Hofmana), a także zbiór porcelany i zegarów.

Plac Kazimierza Wielkiego w Tarnowie
Plac Kazimierza Wielkiego w Tarnowie znajduje zbiegu ulicy Katedralnej i Krótkiej. W centrum Placu stoi pomnik Adama Mickiewicza, pod którym, miejscowi gawrosze z upodobaniem odprawiali „pijackie sobótki”. Kiedyś bezwzględną atrakcją placu był, zlokalizowany w kamienicy numer 3, pierwszy w dziejach Tarnowa autosalon, reprezentujący amerykańskiego Forda. Jak zaświadczają liczne wiarygodne relacje, jedynym w gruncie rzeczy klientem, mogącym wyekspensować się na tak wysublimowany wydatek, był książę Roman Sanguszko.

Kawiarnia Tatrzańska w Tarnowie
W połowie XIX stulecia (w 1859 r.) pierwszą kawiarnię przy ulicy Krakowskiej 1 w Tarnowie założył Johann Breitseer, Austriak, radny miejski, spolszczony do tego stopnia, że z własnej kieszeni ufundował tablicę, upamiętniającą Kazimierza Brodzińskiego. Przed wojną lokalem zawiadywał słynny „Skolim Bej”, czyli Mieczysław Skolimowski, znający wszystkich i przez wszystkich znany. Po jego śmierci (zmarł w 1933 r.) interes przejął przybyły z Sanoka Józef Kudelski, który wprawdzie nie uszanował zwyczajów i przemianował lokal z „Pod Płachtą” na „Tatrzańską”, ale cukierniczym kunsztem szybko zdobył względy tarnowian. Upaństwowiona za PRL kawiarnia szczęśliwie wróciła do następcy ostatniego właściciela, Jana Kudelskiego, dzięki czemu tradycja została zachowana. Obecnie w Tarnowie przy ulicy Krakowskiej 1 znajduje się Kawiarnia Tatrzańska i Restauracja Tatrzańska a przu ulicy Batorego 6 Cukiernia Kudelski.

Muzeum Etnograficzne w Tarnowie
Muzeum Etnograficzne w Tarnowie jest oddziałem Muzeum Okręgowego. Mieści się w dawnym dworku podmiejskim z kończ XVIII w., przy ulicy Krakowskiej 10. Dwór i spichlerz wykazują cechy prowincjonalnej architektury barokowej.

Pierwotnie dwór był domem mieszkalnym przy folwarku należącym do klucza dóbr Sanguszków. Na cześć dawnych właścicieli dwór nazywany bywa Onitschówką. Zakupiony został pod koniec XIX w. przez Władysława Onitscha, właściciela Jeżowa koło Bobowej. Pozostał w rękach rodzinnych do początku XX w. W 1984 r. zlokalizowano tu placówkę, kojarzoną zazwyczaj z dbałością o pamięć o Romach. Pierwsza na świecie, jedyna w Europie i Polsce stała ekspozycja, ilustrująca dorobek koczowniczego ludu, wywodzącego się z Indii, jest autorskim dziełem dyrektora tarnowskiego Muzeum Okręgowego Adama Bartosza. Na zapleczu dworu urządzana jest sezonowa ekspozycja wozów taborowych. Od 1996 r., co roku wyrusza stamtąd barwna karawana: Tabor Pamięci, odwiedzający miejsca zagłady Cyganów, poddanych eksterminacji przez hitlerowców. Celem wędrówek jest każdorazowo Szczurowa, wieś, w której 3 lipca 1943 r. Niemcy rozstrzelali wszystkich członków romskiej społeczności, 93 osoby.

Brama Seklerska w Tarnowie
Brama Seklerska im. Józefa Bema i Sandora Petöfiego jest darem węgierskiej Fundacji Irott Szó i miasta Sepsiszentgyőrgy dla miasta Tarnowa. Jest to jedna z trzech takich bram w Polsce (pozostałe są w Starym Sączu i Koszycach Wielkich). Dzień jej przekazania (26.05.2001 r.) wiąże się ze sto siedemdziesiątą rocznicą bitwy pod Ostrołęką – jednej z bitew powstania listopadowego, w której walczył Józef Bem. Sekler oznacza lud, naród i jednocześnie misję strzeżenia granic południowo-wschodnich Królestwa Węgierskiego. Tradycyjna gościnność Seklerów nie pozwala zamykać bramy. Stoi ona otworem przed szczęśliwymi i nieszczęśliwymi jak otwarte, filantropijne serca Seklerów. To chcą wyrażać wyryte na łukach bram napisy: "Pokój wchodzącym, błogosławieństwo wychodzącym".

Kościół Świętej Rodziny w Tarnowie
Kościół Świętej Rodziny w Tarnowie zbudowany został w latach 1904–1906 na terenie ofiarowanym przez Konstancję Sanguszkową, dzięki ofiarności wiernych z Diecezji Tarnowskiej oraz Polaków z Ameryki i Prus. Autorem projektu był Jan Sas-Zubrzycki a pracami kierował Augustyn Tarkowski, budowniczy tarnowski. Konsekracji kościoła dokonał biskup tarnowski Leon Wałęga w 1908 r. Do 1939 r. był to kościół garnizonowy. W 1944 r. został uszkodzony w wyniku działań wojennych, a następnie odremontowany.

Jest to ceglany kościół bazylikowy z transeptem i z korpusem trójnawowym o cechach tzw. neogotyku nadwiślańskiego. Posiada prezbiterium zamknięte trójbocznie, z kaplicą Matki Bożej Różańcowej i zakrystią ze skarbcem na piętrze. Przęsło w skrzyżowaniu transeptu jest ośmioboczne, a jego ramiona prostokątne. Wnętrze rozczłonkowane jest blendami a w nawie głównej ostrołukowymi triforiami. Nawy boczne są otwarte do gł&oacut