Lisia Góra

Lisia Góra należy do najstarszych miejscowości w powiecie tarnowskim. Powstała na wzniesieniu, górującym nad okolicą. Istniała zapewne już we wczesnym średniowieczu.
Prawdopodobnie znajdował się tu niewielki gród obronny, a z biegiem czasu wyrosła przy nim osada służebna. Brak dokładnych badań archeologicznych w tym rejonie nie pozwala na potwierdzenie tej hipotezy. Powierzchniowe znaleziska fragmentów ceramiki świadczą o zasiedleniu wzgórza przynajmniej od IX–X w. Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem, łowiectwem, bartnictwem i rzemiosłami opartymi o surowce leśne. W puszczańskich odstępach produkowali smołę, dziegieć, węgiel drzewny. W prymitywnych piecach hutniczych, dymarkach, przetapiano niskoprocentową rudę darniową pozyskiwaną z lokalnych złóż.
W 1354 r. król Kazimierz Wielki wydał przywilej, w którym zezwolił trzem synom nieżyjącego wówczas rycerza Witka: Mikołajowi, Pawłowi i Klemensowi, na lokowanie wsi na prawie niemieckim „na surowym korzeniu” nad rzeką Czarna. Wieś ta początkowo zwała się Brzuchowa, względnie Brzucowa lub Żuchowa, a nawet Żukowice, jednak dokładna analiza tego przywileju wyraźnie wykazuje, że chodziło w nim o wieś Lisia Góra. Przy podziale dóbr pomiędzy starszą i młodszą linią Tarnowskich Leliwitów, Rafał z Tarnowa otrzymał w 1448 r. Lisią Górę, Śmigno, Żukowice, Pawęzów oraz Krzyż.
Lisia Góra, jak inne wsie, mocno ucierpiała w czasie najazdu szwedzkiego. W 1702 r. generał szwedzki Magnus Steinbock, podczas marszu na Pilzno i Dębicę splądrował Lisią Górę, zabierając chłopom bydło. Opornych pozabijał i wiele chałup z dymem puścił. Ściągnął też kontrybucję w wysokości 9000 guldenów. Sanguszkowie, jedni z kolejnych właścicieli, zaostrzyli system feudalny. Nie zważając na protesty władz austriackich, żądali oni jeszcze w 1846 r. od chłopów 52 dni pańszczyzny rocznie, zamiast przepisowych 12 dni i wymagali ponadto przez cały rok tak zwanych „dni pomocowych” tj. różnych posług dla dworu. Dlatego w Lisiej Górze, jak i w innych wsiach, narastała nienawiść do Sanguszków. Zbrojne wystąpienia chłopów sparaliżowały powstanie i doprowadziły do palenia i rabowania dworów, mordowania ich właścicieli, dzierżawców, oficjalistów, a nawet księży. W Lisiej Górze miało miejsce pierwsze starcie chłopów z powstańcami.
Ożywienie nastrojów patriotycznych nastąpiło z chwilą wybuchu powstania styczniowego. Lisia Góra znajdowała się na szlaku oddziałów ochotników, werbowanych m.in. w Tarnowie, udających się za Wisłę, do Królestwa, by walczyć z zaborcą. W czerwcu 1863 r. zorganizowano dużą grupę powstańczą dowodzoną przez gen. Jordana. W jej składzie znaleźli się też ochotnicy z Lisiej Góry i pobliskich miejscowości.
Pod koniec lat trzydziestych uwidoczniła się poprawa warunków materialnych mieszkańców. Wznoszono nowe domy, rozwijał się handel. Zbudowano drogę łączącą Tarnów z Dąbrową Tarnowską i Szczucinem. W czasie II wojny światowej 10 VI 1944 r. placówka AK „Ligia” w Lisiej Górze przeprowadziła akcję Kośba. Ponadto przeprowadzono wiele działań dywersyjnych, skierowanych przeciwko policji granatowej, której posterunek znajdował się w Lisiej Górze.
Barokowy, murowany kościół św. Wojciecha w Lisiej Górze wybudowano w latach 1716–1728 w miejscu drewnianego, który spłonął w 1710 r. Kościół, uszkodzony w 1747 r. przez pożar, rozbudowano w drugiej połowie XIX w. przedłużając nawę, budując wieżę przy zachodniej fasadzie i nową zakrystię przy południowej ścianie prezbiterium. Jednonawowy kościół, z wyższym prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami zdobi polichromia figuralno-ornamentalna wykonana w 1925 r. przez Stanisława Gucwę. Późnobarokowe i rokokowe wyposażenie świątyni pochodzi z XVIII w. W ołtarzu głównym mieści się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z początku XVIII w. Po bokach łuku tęczowego są dwa późnobarokowe ołtarze z przedstawieniem św. Anny nauczającej Marię (XVIII/XIX w.) po lewej i św. Franciszka (XVIII/XIX w) po prawej. Na belce tęczy znajduje się krucyfiks późnogotycki, pochodzący z XVI w., późnobarokowe posagi Matki Bożej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Wyposażenie kościoła dopełnia późnobarokowa marmurowa chrzcielnica z rokokowym zapleckiem ze sceną chrztu Chrystusa w Jordanie oraz ambona rokokowa, z przedstawieniami Ojców Kościoła. Do zabytków z epoki rokoka należą ponadto stalle, ławy, 2 konfesjonały i 3 feretrony z obrazami: Matki Bożej Różańcowej, św. Izydora oraz Marii Magdaleny.
Przy kościele stoi klasycystyczna kaplica cmentarna, poprzedzona czterokolumnowym portykiem.
W Lisiej Górze znajduje się karczma. Klasycystyczny murowany budynek na planie kwadratu pochodzi z XIX w. Nakryty jest dachem czterospadowym.
Cmentarz wojenny nr 207 w Lisiej Górze projektował Johann Watzal. Cmentarz znajduje się w południowo-wschodnim narożniku obecnego cmentarza parafialnego. Elementem centralnym cmentarza jest nowy krzyż drewniany (niezgodny z wyglądem oryginalnego) stojący na ziemnym kopcu. Na cmentarzu zachowało się kilka oryginalnych tabliczek nagrobnych i krzyży. Oprócz pochówków z czasu I wojny światowej po lewej stronie pomnika są także pochówki nowsze. Cmentarz wojskowy nie posiada własnego ogrodzenia. Pierwotnie był ogrodzony żywopłotem. W 39 grobach pojedynczych i 2 mogiłach zbiorowych pochowano tutaj 3 żołnierzy austro-węgierskich z 7 kompanii 28. batalionu marszowego landszturmu, 10 żołnierzy niemieckich z 217, 218 i 220 pruskiego rezerwowego pułku piechoty, 33 żołnierzy rosyjskich z 17 Archangielskiego pułku piechoty, 18 Wołogodskiego pp., 19 Kostromskiego pp. i 20 Halickiego pp - wszystkie z 5 Dywizji Piechoty. Nazwiska pochowany tu Niemców brzmią bardzo polsko m.in. Wieśniewski, Rzadki, Izydorczyk.