Ochotnica Dolna

Ochotnica Dolna jest dużą wsią gminną w dolnej części doliny Ochotnicy. Razem z sąsiednią Ochotnica Górną i osiedlami ciągnącymi się w bocznych dolinach są do najdłuższą wsią w Polsce (około 14 km wzdłuż głównej doliny a około 26 km razem z osiedlami w bocznych potokach). Wieś zaczyna się od przysiółka Ligasy położonego około 1,5 km od ujścia Ochotnicy do Dunajca Od zachodu graniczy z Ochotnicą Górną (ostatnimi osiedlami są Kapłony i Skrodne). Od południa ponad wsią wznosi się masyw Lubania (1225 m n.p.m.) wraz z grzbietem Pasterskiego Wierchu (1100 m n.p.m.) i Makowicy (857 m n.p.m.) a od północy grzbiet Tworogów (845 m n.p.m.) oraz południowe stoki odchodzących od Gorca (1228 m n.p.m.) grzbietów Strzelowskiego i Piorunowca (1047 m n.p.m.).
Ochotnicę założono w 1416 r. na mocy przywileju Władysława Jagiełły. Zasadźcą był niejaki Dawid Wołoch, a pierwszymi mieszkańcami osadnicy wołoscy. Trudnili się przede wszystkim pasterstwem, i to oni jako jedni z pierwszych wprowadzili ten rodzaj gospodarki w Gorce. Etnografowie do dziś odnajdują w Ochotnicy dość wyraźne pozostałości tradycji wołoskich. W 1566 r. wybudowano pierwszy kościół, a w 1640 r. założono folwark. Wieś należała do starostwa czorsztyńskiego, ale miały miejsce bunty ochotniczan przeciwko staroście. Z czasem silnie rozwinęło się zbójnictwo, którego Ochotnica stała się głównym ośrodkiem w Gorcach.
Szczególną rolę odegrała Ochotnica Dolna w czasie okupacji hitlerowskiej. Przyjęło się wówczas określenie Wolna Republika Ochotnicka albo Banditenrepublik. Wieś była ostoją partyzantów i przez pewien okres czasu praktycznie była poza kontrolą niemiecką. W październiku 1944 r. rozegrała się w jej okolicach regularna bitwa z hitlerowcami, którzy użyli nawet sił powietrznych. Tragiczną datą w historii wsi była wigilia 1944 r. W odwet za zabicie kilku żandarmów Niemcy spacyfikowali wieś. Akcję przeprowadzono na nie spotykaną wcześniej skalę. Zamordowano łącznie 56 osób, z których część spalono żywcem w zagrodach (głównie w centrum wsi oraz w Młynnem). Wśród ofiar były kobiety i dzieci. Symbolem tych tragicznych wydarzeń pozostała młoda góralka Maria Kawalec. Zginęła próbując ratować dziecko. Jej postać z dzieckiem na ręku widnieje na pomniku ofiar “krwawej wigilii”, który odsłonięto przy głównej drodze na przeciw kościoła w 1964 r. Wieś odznaczono Krzyżem Grunwaldu III klasy.
Obecnie Ochotnica Dolna jest przede wszystkim dużą wsią o charakterze rolniczym i letniskowo-turystycznym. Jest siedzibą rozległej gminy, której obszar sięga na północ szczytu Gorca (1228 m n.p.m.), a na południe Lubania (1225 m n.p.m.).
W centrum wsi (u ujścia potoku Młynne) znajduje się m.in. urząd gminy i centrum handlowe, a w pobliżu zabytkowy drewniany kościół parafialny z 1813 r., pomnik pacyfikacji i in. W zachodniej cześć Ochotnicy Dolnej (u ujścia Potoku Gorcowego) przystanek autobusowy, restauracja, sklep oraz most na Ochotnicy, odbudowany (z funduszy Unii Europejskiej odnośna tabliczka) po tym, jak spiętrzone wody rzeki mocno nadszarpnęły go w czasie powodzi w lipcu 1997 r.