Ulica Kościeliska

Ulica Kościeliska jest najstarszą ulicą Zakopanego. Osadnictwo w tej okolicy sięga XVI w. Potomkowie niektórych rodów, które dostały ziemie od króla, mieszkają tu do dziś. Ulica ma charakter żywego skansenu, a wiele spośród znajdujących się przy niej budynków zostało wpisanych do rejestru zabytków. Zanim rozwinęła się ulica Krupówki, to właśnie ulica Kościeliska stanowiła centrum wsi Zakopane. Znajdował się tu kościół, szkoła, sklepy, targowisko oraz karczma. W 1953 r. Muzeum Tatrzańskie pod kierownictwem Juliusza Zborowskiego przeprowadziło remont zabytkowych chałup góralskich, które miały dać początek parkowi etnograficznemu.
Kaplica św. Andrzeja Świerada i Benedykta przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem wybudowana została przed 1810 r. przez Pawła Gąsienicę Jest najstarszym obiektem sakralnym w Zakopanem. Początkowo spełniała rolę świątyni – odprawiano w niej msze święte i głoszono nauki religijne. Po II wojnie światowej wystrój wnętrza kaplicy zaprojektował Antoni Kenar. Dziś nie można oglądać jej od wewnątrz, ponieważ wejście zostało zamknięte żelazną kratą. Stało się tak, ponieważ w pewnym momencie kaplicę zaczęto traktować jak magazyn. Kobiety handlujące na targu, mieszkające poza Zakopanem, przynosiły tutaj swój dobytek i zostawiały go „pod opieką Matki Bożej”. Zdarzały się również kradzieże elementów wyposażenia kaplicy.
Restauracja „U Wnuka” przy ulicy Kościeliskiej jest jednym z najstarszych budynków w Zakopanem. Budybek wybudowany został około 1870 r. przez brata Sabały – Józefa Krzeptowskiego. W domu tym mieściły się pierwsze w Zakopanem sklep oraz karczma. Otwarto tu również pierwszy urząd pocztowy. Po zawiązaniu się Towarzystwa Tatrzańskiego jego założyciele stworzyli w tym miejscu bibliotekę z czytelnią czasopism. W 1904 r. w domu Józefa Krzeptowskiego powstała pierwsza góralska organizacja społeczna Towarzystwo Związek Górali Pod Opieką Błogosławionego Andrzeja Boboli. W 1907 r. z wnuczką Józefa Krzeptowskiego ożenił się Jan Wnuk – restaurator z Krakowa, który przybył do Zakopanego na zaproszenie Stanisława Karpowicza. Dlatego też na północno-wschodniej ścianie budynku widnieje napis „Restauracja Jana Wnuka”. Synem Jana był Włodzimierz Wnuk – jeden z najwybitniejszych pisarzy Podhala.
Willa „Koliba” znajdująca się przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem jest filią Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego. Została wybudowana w 1892 r. na zlecenie ukraińskiego ziemianina Zygmunta Gnatowskiego, który prowadził w nim pensjonat. Początkowo nosił nazwę „Koleba”. Nazwa miała być nawiązaniem do drewnianych budynków, jakie stawiali pasterze wypasający w górach stada owiec lub do kamiennych schronów sytuowanych pod wielkimi wantami. Willa „Koliba” jest pierwszym budynkiem w stylu zakopiańskim i stanowi wzorcowy jego przykład, chociaż jej bryła uległa w latach międzywojennych modyfikacji przez dobudowanie zachodniego skrzydła. To, co wyróżnia dom spośród innych, a jednocześnie daje podstawy klasyfikacji stylistycznej to: wysoka podmurówka wykonana z kamienia, ściany z płazów konstrukcji zrębowej, gontowy dach, a także proporcja długości krokwi do ściany szczytowej, która w budownictwie góralskim wynosi cztery piąte. Do głównej bryły dobudowano werandy, ganki i balkony. Zdobnictwo oparte jest na motywach ludowych i kwiatowych, wykorzystuje wzory tatrzańskich roślin m.in. lilii złotogłów, paproci, dziewięćsiła. Wyposażenie domu – meble, tkaniny, sprzęty codziennego użytku – było inspirowane przedmiotami znanymi z góralskiej chaty. Plany obiektu powstały na przełomie 1891 i 1892 r., a Stanisław Witkiewicz konsultował je listownie z Zygmuntem Gnatowskim, mieszkającym wówczas w Jakimówce na Ukrainie. Początkowo właściciel „Koliby” chciał wybudować prostą, góralską chałupę, aby umieścić tam swoją kolekcję etnograficzną. Częściowo plany zrealizowano, bowiem wschodni fragment domu ma kształt połowy góralskiej chaty. Budowę domu powierzono najlepszym wówczas budarzom góralskim: Maciejowi Gąsienicy, Staszkowi Bobakowi, Jaśkowi Stachoniowi i jednemu z najlepszych przewodników tatrzańskich Klimkowi Bachledzie. Snycerkę wykonali Wojciech Brzega i Józef Kaspruś Stoch, późniejsi dekoratorzy Domu pod Jedlami. Projektując, budując i ozdabiając „Kolibę” Gnatowski i Witkiewicz inspirowali się również pomysłami Władysława Matlakowskiego, autora pierwszej monografii poświęconej podhalańskiej ludowej architekturze, która ukazała się w 1892 r. pod tytułem Budownictwo ludowe na Podhalu. Niestety oryginalne wyposażenie „Koliby” nie zachowało się. Również bryłę nieco zmieniono, dobudowując zachodnie skrzydło. Po śmierci Zygmunta Gnatowskiego budynek pełnił funkcję pensjonatu, przy czym zmieniali się jego właściciele. Po II wojnie światowej mieścił się tu dom dziecka. Od 1993 r. w „Kolibie” znajduje się Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza. Wraz z otwartą w 2009 r. w położonej w pobliżu chałupie góralskiej rodziny Gąsieniców Sobczaków stałej wystawie „Styl zakopiański – inspiracje” tworzy ono dydaktyczną całość, pozwalającą prześledzić, jak rodziła się koncepcja witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego, pierwszego narodowego stylu polskiego. Ekspozycje stanowią filię Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego. W Muzeum Stylu Zakopiańskiego można podziwiać etnograficzną kolekcję Zygmunta Gnatowskiego, pamiątki po Stanisławie Witkiewiczu oraz sprzęty wykonane według jego projektów, a także meble w stylu zakopiańskim, projektowane przez Stanisława Witkiewicza i Wojciecha Brzegę oraz Stanisława Barabasza. Ponadto prezentowane są tu również dzieła sztuki innych artystów związanych z Podhalem.
Zespół Szkół Plastycznych im. Antoniego Kenara przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem jest kontynuacją szkoły snycerskiej założonej przez Towarzystwo Tatrzańskie w 1876 r. Szkoła przekształcona później w placówkę państwową, została włączona w austriacki system nauczania. Po odzyskaniu niepodległości funkcjonowała jako Państwowa Szkoła Przemysłu Drzewnego. W 1948 r. szkoła została podzielona. Wydział rzeźby przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. W ten sposób powstało Państwowe Liceum Technik Plastycznych. W 1953 r. jego częścią stała się zasadnicza szkoła zawodowa stolarstwa i lutnictwa. Dyrektorem szkoły została Halina Kenarowa, natomiast kierownikiem działu rzeźby Antoni Kenar, który z Państwową Szkołą Przemysłu Drzewnego związany był od 1938 r. Po wojnie w nowopowstałym Liceum Technik Plastycznych. Kenar rozwinął się jako rzeźbiarz i pedagog. W swojej pracy stosował nowatorskie, jak na owe czasy metody, utożsamiając proces pedagogiczny ze swobodną twórczością artystyczną. Bardzo duży nacisk kładł na wszechstronny rozwój osobowości swoich uczniów. Jego nietypowe podejście do nauczania sprawiło, że szybko stał się postacią legendarną. Prace uczniów Antoniego Kenara były prezentowane na wystawach międzynarodowych, gdzie często zdobywały nagrody i uznanie. Po jego śmierci starano się kontynuować zapoczątkowaną przez niego tradycję. Budynek przy ulicy Kościeliskiej zajmowany jest przez szkołę od 1996 r. Szkoła obecnie nosi nazwę Zespołu Szkół Plastycznych im. Antoniego Kenara w Zakopanem. Twórca został pochowany na starym cmentarzu w Zakopanem.
Przy ulicy Kościeliskiej 44 w Zakopanem mieszkał Franciszek Marduła. Urodził się w 1909 r. w Poroninie. Był stolarzem, sportowcem oraz lutnikiem. Jako sporowiec działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Uprawiał narciarstwo oraz strzelectwo sportowe. Był uczniem pierwszego zawodowego lutnika w Zakopanem Andrzeja Bednarza. Jako twórca instrumentów zdobył wiele nagród, m.in. srebrny medal na Światowej Wystawie Współczesnej Altówki w Ascoli Piceno we Włoszech w 1959 r. Franciszek Marduła zmarł w 2007 r. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” od 2008 r. organizuje Bieg Wysokogórski im. Druha Franciszka Marduły.
Zagroda rodziny Gąsieniców Nawsiów znajduje się przy ulicy Kościeliskiej 12 w Zakopanem. Drewniane budynki pochodzące sprzed 1850 r. należały wówczas do rodziny Jana Gąsienicy Walczaka, którego syn Wojciech otrzymał przydomek Nawieś, ponieważ zamieszkiwał w najstarszej części Zakopanego. Dom jest zbudowany z ośmiu płazów. Posiada dwie izby, sień, komorę i werandę. Tutaj podczas pobytów w Zakopanem zatrzymywał się m.in. Tytus Chałubiński.
Przy ulicy Kościeliskiej 23 w Zakopanem znajduje się dom rodziny Gąsieniców Walczaków. Dom powstał w pierwszej połowie XIX w. Z pierwotnej bryły zachowały się: izba czarna, komora, przybudówka, sień i weranda. Dawniej w tym domu zatrzymywali się m.in. przyrodnik August Wrześniowski oraz geograf, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Wincenty Pol.
Przy ulicy Kościeliskiej 26 w Zakopanemw znajduje się dom Walczaków Michałków. Drewniany budynek wybudowano przed 1850 r. z siedmiu płazów. Dom składa się z dwóch izb, dwóch komór i sieni. Jego pierwszym właścicielem był Michał Gąsienica Walczak. Mieszkali tutaj m.in. ks. Józef Stolarczyk i geolog Ludwik Zejszner. Przed domem stoi piaskowcowa rzeźba przedstawiająca Świętą Trójcę, pochodząca z zakładu w orawskim Białym Potoku.
Na rogu ulic Kościeliskiej i Za Strugiem w Zakopanem znajduje się dom rodziny Janików. Drewniany dom został zbudowany przed 1870 r. Jego budowniczym i pierwszym właścicielem był kowal, pełniący również funkcję kościelnego kościoła Matki Bożej Częstochowskiej. Z kuźni Janika pochodzą m. in. zamki i zawiasy przy drzwiach kościoła. W tym domu mieszkał m.in. zoolog, twórca ustawy o ochronie świstaków i kozic, Maksymilian Nowicki.
Przy ulicy Kościeliskiej 38 w Zakopanem znajduje się zagroda Gąsieniców Bednarzów. Zagrodę wybudowano około 1880 r. Pierwszym jej właścicielem był Kazimierz Gąsienica Bednarz, przewodnik tatrzański, towarzysz górskich wędrówek m.in. doktora Tytusa Chałubińskiego i Stanisława Witkiewicza.
Przy ulicy Kościeliskiej 42 w Zakopanem stoi willa „Cicha”. Drewniany budynek postawiony został przed 1880 r. Był rodzinnym domem Gąsieniców Sobczaków Cekusów. Nazywano go „Sobczakówką”. Willa pełniła funkcję pensjonatu, w którym zatrzymywali się m.in.: Brat Albert – Adam Chmielowski, wydawca Gustaw Gebethner, Maria Skłodowska-Curie. Mieszkał tu również artysta Karol Kłosowski, który do swej śmierci w 1971 r. willę przebudowywał i ozdabiał. Kłosowski był również miłośnikiem ornamentyki, czego świadectwem są liczne zdobienia nie tylko ścian budynku mieszkalnego, ale także gospodarczego. Lubił też kwiaty, więc sprowadzał do Zakopanego różne ich gatunki, uprawiał je, rozpowszechniając ten zwyczaj również u swych sąsiadów. (ul. Kościeliska 52) Przy ulicy Kościeliskiej 52 w Zakopanem znajduje się zagroda rodziny Gąsieniców Sieczków. W tym drewnianym domu mieszkali: Józef Ignacy Kraszewski (dom zwano czasem „Domkiem Kraszewskiego”), a także jedna z najwybitniejszych aktorek przełomu XIX i XX w. Helena Modrzejewska.