Zamek Tarnowskich w Rożnowie

Zamek Tarnowskich w Rożnowie pozostaje dziełem najprawdopodobniej nieskończonym do dnia dzisiejszego. Jego budowę rozpoczął hetman Jan Amor Tarnowski przed 1568 r. W tym czasie posiadał już inny zamek na terenie Rożnowa oddalony około kilometra w górę rzeki, ale ze względu na wąskie wzgórze, na jakim się znajduje, budowa rozległych fortyfikacji nowożytnych była niemożliwa. Celem fundacji całego założenia obronnego, miała być blokada doliny Dunajca i przetrzymanie wroga do nadejścia sił koronnych. Tarnowski zdawał sobie sprawę z rosnącej potęgi Turcji i zagrożenia, jakie się z tym wiązało. Po jego śmierci o kontynuację budowy nie zadbali ani jego potomkowie, ani kolejni właściciele dóbr rożnowskich: Ostrowscy, Zamojscy, Wielopolscy i Stadniccy. Zabudowania paradoksalnie wykorzystywane były do zupełnie innych celów, niż militarne, służąc m.in. jako ludwisarnia i gorzelnia.
Fortyfikacje zbudowane przez Tarnowskiego w Rożnowie były jednym z najwcześniejszych i najnowocześniejszych tego typu fortyfikacji w całej Polsce. Ten typ umocnień prezentuje system bastionowy rozpowszechniony przez Włochów, których przełomowym dziełem były fortyfikacje Werony z 1530 r. zaprojektowane przez Michele San Micheliego. Wystarczyło niespełna czterdzieści lat, aby te rozwiązania inżynieryjne pojawiły się w kraju nad Wisłą, co niewątpliwie jest zasługą wiedzy wojennej i śledzenia nowinek technicznych przez hetmana Tarnowskiego. Dziś można by spekulować, jak zamek mógłby wyglądać, gdyby udało się go skończyć. Być może pierwotnym narysem był czworokąt, na rogach którego miały funkcjonować bastiony/beluardy. Udało się postawić jeden niewykończony beluard, budynek bramny oraz kurtynę łącząca te elementy. Beluard jest pewną odmianą bastionu, stosowaną w obrębie starowłoskiej szkoły fortyfikacji. Jego długość wynosi 30 m, a grubość ścian dochodzi do 3 m. Kazamata, czyli pomieszczenie wewnątrz beluardu, została podzielona na dwa poziomy: dolny, na którym znajdowały się działa, oraz górny, w formie ganku obiegającego ściany dookoła, dla strzelców broni ręcznej. Wylot strzelnic działowych widoczny jest na zewnątrz, pomiędzy kamiennymi wspornikami. Strzelnice broni ręcznej znajdują się powyżej gzymsu, co dzisiaj przysłania dach. Całą kazamatę pokrywa kopulaste, kamienne sklepienie. Nie wiadomo, jak mógł wyglądać ten element w ostatecznej formie. Być może miał być obsypany od góry ziemią lub posiadać taras artyleryjski na wierzchu z osłaniającym go kamiennym przedpiersiem ze strzelnicami. Warto przyjrzeć się narożnikowi budowli, na którym znajduje się wyrzeźbiona postać mężczyzny trzymającego w ręce i pod kolanem głowę Turka. Przedstawienie prawdopodobnie odnosi się nie tylko do ówczesnej sytuacji politycznej, ale również do potyczek Tarnowskiego z Tatarami. Największym zwycięstwem w karierze hetmana było pokonanie wojsk Mołdawskich, będących pod wpływem Tureckim, w bitwie pod Obertynem w 1531 r. Z beluardu na planowany dziedziniec wyprowadza długa poterna, czyli sklepiony korytarz, który miał zapewnić bezpieczne poruszanie się załogi, dowóz zaopatrzenia, amunicji itp. Z beluardu ciągnie długa kurtyna w kierunku masywnego budynku bramnego o kilku kondygnacjach. Właściwa brama znajduje się na drugim poziomie, a otwór bramny wznosi się kilka metrów nad drogą – dawną fosą. Zapewne prowadził do niego drewniany most. Od korytarza bramy odchodzi w dół poterna, która miała prowadzić do niewybudowanego, przybramnego beluardu i dzisiaj zakończona jest kratą.
Obok zamku stoi dwór Stadnickich w Rożnowie, pochodzący z XIX w., który należał do ostatnich właścicieli miejscowości. Prezentuje styl klasycystyczny. Ryzalit w fasadzie przyozdobiony jest kolumnami w porządku wielkim, przechodzącymi przez wszystkie kondygnacje. Na kolumnach wspiera się trójkątny przyczółek. Elewacja zachodnia prezentuje galerię z ośmioma doryckimi kolumnami. Interesujące są wnętrza dworku, w których zachowały się klasycystyczne malowidła. Budynek otaczają pozostałości parku ze starodrzewiem.