Zator

Zator (3718 mieszkańców), miasto w powiecie oświęcimskim, jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej. Zaczynający ósmy wiek swojego istnienia, Zator, leży przy ujściu Skawy do Wisły, u podnóża Pogórza Karpackiego, w Kotlinie Oświęcimskiej. Niegdyś był stolicą Księstwa Zatorskiego, które powstało w 1445 r. W licznych stawach, zajmujących łącznie powierzchnię ponad 10 km2 (20% powierzchni gminy) od średniowiecza hodowany jest karp zatorski. W połowie XIII w. dokonano pierwszego nadania części Zatora kasztelanowi oświęcimskiemu Klemensowi Jaksie z Ruszczy, który około 1239 r. darował część Zatora oraz Smolice i Kęty klasztorowi benedyktynek, któremu Zator zawdzięcza unikalny zabytkowy kościół.
Kościół św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze zbudowany w 1393 r w miejscu pierwotnej świątyni romańskiej (wzmiankowanej w 1292 r.) jest zabytkiem klasy I. kościół jest gotycki z elementami neogotyku, murowany z cegły, w dolnych partiach z kamienia, oszkarpowany. Był kilkakrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1956–1973 z częściową przebudową wnętrza. W kościele znajduje się spiżowa chrzcielnica z XV w., mozaika Ecce Homo z XVI w., zabytkowe dzwony z XV i XVI w., fragmenty fresków na ścianach (odsłonięte podczas ostatniej renowacji), klasycystyczny fotel dla celebransa z połowy XIX w., konfesjonały z XIX w., liczne epitafia z XVIII/XIX w., gotycki ołtarz główny z 1886 r.
W pobliżu kościoła znajduje się Pałac Potockich z XV w. Pierwotnie był to zamek książęcy o cechach obronnych z XV w., siedziba zatorskich książąt, później starostów. W 1836 r. Potoccy częściowo przebudowali i odrestaurowali pałac wg projektu F.M. Lanciego nadając mu formę rezydencji w stylu romantycznego neogotyku. Wokół pałacu znajduje się park założony w 1845 r. jako ogród krajobrazowy typu angielskiego. W 1939 r. pałac został zajęty i obrabowany przez Wehrmacht. Po wojnie pałac był siedzibą m.in. Instytutu Zootechniki w Krakowie (1964–1973, wtedy pałac gruntownie odrestaurowano i udostępniono do zwiedzania cztery sale: Myśliwską, Złotą, Bluszczową i Paprociową), potem Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w Zatorze. W 2013 r. zespół pałacowo-parkowy w Zatorze odzyskali spadkobiercy Potockich.
W Zatorze zachowały się fragmenty średniowiecznych fortyfikacji miejskich (w zachodniej części miasta) oraz fragmenty murów otaczających pałac z 1836 r. Układ urbanistyczny rynku w Zatorze, przebudowanego w 1968 r., ma cechy czternastowieczne.