Marcinkowice

Marcinkowice to miejsce z historią. Znaleziska archeologiczne sięgają kilka tysięcy lat wstecz i potwierdzają istnienie zwartego osadnictwa od czasów neolitu (4000–1700 lat p.n.e.) aż po państwo piastów. Najdobitniej świadczą o tym znaleziska na górze Gródek, gdzie odkryto pozostałości grodziska. Ułomki naczyń oraz przedmioty odkryte przez archeologa Józefa Żurowskiego świadczą o istnieniu tutaj na początku epoki brązu osady, która stanowiła jeden z wielu grodów umacniających szlak wzdłuż doliny Dunajca. Trwale zagościła tutaj kultura łużycka (od około 1200 lat p.n.e.), z czasów której wydobyto kilkaset eksponatów, głównie ozdób i narzędzi oraz odkryto pierwsze cmentarzyska. Ludność w tamtych czasach prowadziła ożywione kontakty handlowe z innymi ośrodkami w Europie Środkowej. Kolejna obronna osada funkcjonowała tutaj od około 800 roku p.n.e. w ramach kultury puchowskiej. Wtedy pod wałami grodu funkcjonowało otwarte osiedle dla ludności, która w razie zagrożenia mogła się schronić wewnątrz fortyfikacji. Po przestoju osadniczym pod koniec okresu rzymskiego, gród powstał na nowo w czasach Wiślan i w X w. wchodził w skład państwa pierwszych Piastów wraz z innymi dużymi osadami: w Chełmcu i Naszacowicach. W tym czasie gród otoczony był pojedynczymi wałami i posiadał podgrodzie. Być może ta warowna osada przekształciła się w wieś Marcinkowice, której imię dał prawdopodobnie rycerz założyciel – Marcinek. Wszystko tłumaczy legenda:
Dawno temu na tych terenach rządził władca, który miał dwóch synów: Wojciecha i Marcina. Ten drugi był jego ulubieńcem i to jemu sędziwy ojciec chciał przekazać władzę po swojej śmierci. Zazdrosny Wojciech zabił Marcina i ukrywszy prawdę powiedział ojcu, że brata poturbował tur na polowaniu. Zrozpaczony ojciec dla uczczenia pamięci syna na miejscu jego śmierci postawił gród, który nazwał Marcinkowym. Miejscowość powstała w XIV w. i z 1390 r. jest o niej pierwsza wzmianka. Od początku wieś była własnością prywatną – najpierw rycerską, a potem szlachecką i przez większość czasu należała do rodu Marcinkowskich herbu Gryf. Poważnych start Marcinkowice doznały w czasie potopu, kiedy na wieś uderzyli arianie oraz Szwedzi niszcząc dwa dwory, zabudowania dworskie oraz rozkradając bydło. Do walki z obcym najeźdźcą stanął Jan Marcinkowski, za co został nagrodzony przez króla Jana Kazimierza. Za czasów konfederacji barskiej w 1771 r. miała tutaj miejsce potyczka, w której zginęło trzech konfederatów, pochowanych w kościele w Chomranicach. Wkrótce nastał okres zaboru austriackiego, w czasie którego nastąpiły istotne zmiany: uwłaszczenie, zniesienie pańszczyzny oraz budowa kolei przez środek wsi.
Najważniejsze wydarzenia w historii Marcinkowic przypadają na I wojnę światową, kiedy na polach obok dworu i Lasu Pasternik 6 grudnia 1914 r. rozegrała się kulminacyjna faza bitwy pomiędzy I Pułkiem Legionów pod dowództwem Józefa Piłsudskiego oraz Moskalami. Poległo tutaj dziewięciu legionistów wraz z kapitanem Władysławem Milko, których pochowano na cmentarzu wojskowym nr 352.
W czasie II wojny światowej mieszkańcy Marcinkowic czynnie wspierali prężnie działający ruch oporu. Już na przełomie 1939 i 1940 r. major Stanisław Wideł założył tutaj placówkę podziemia pod kryptonimem „Zofia”. Niestety dwa lata później Wideł zginął rozstrzelany w obozie wbOświęcimiu. W działalność „Zofii” było zaangażowanych wielu mieszkańców wsi. Byli to m.in. pracownicy kolei przy lokalnej stacji oraz linii kolejowej. Ważną rolę odegrał miejscowy dwór rodziny Morawskich, który był ważnym punktem na trasie przerzutowej, a sami właściciele mocno angażowali się w działalność podziemia. Po wojnie majątek dworski uległ parcelacji, a dawny właściciel Stanisław Morawski miał zostać wysiedlony. Lokalni mieszkańcy wstawili się za nim u władz w Nowym Sączu i pozwolono mu zostać. Pracował później jako nauczyciel, był również współtwórcą Szkoły Rolniczej w budynku dworu i często wspierał społeczno-kulturalne inicjatywy.
Dwór i Muzeum w Marcinkowicach to najbardziej widoczne dziś symbole minionej historii wsi. Piętrowy pałacyk z kolumnowymi gankami w elewacjach przedniej i tylnej stoi pośrodku pozostałości parku dworskiego, a doprowadza do niego aleja dojazdowa. Dwór osiągną wygląd zbliżony do obecnego po przebudowie w XIX w. Niegdyś wyróżniała go trójkondygnacyjna wieża, po której zachował się ryzalit od wschodu, rozebrana niestety w latach sześćdziesiątych XX w. W latach międzywojennych przy dworze w osobnym pensjonacie funkcjonował dom letniskowy, który cieszył się dużą popularnością dzięki wiejskiemu klimatowi, dostępności kolei oraz bliskości Nowego Sącza. Budynek jednak spłonął w latach osiemdziesiątych XX w. i został rozebrany.
Dwór należy obecnie do Zespołu Szkół im. Władysława Orkana (wcześniej był to Zespół Szkół Rolniczych im. W. Orkana). Do czasu uszkodzenia dachu, w zimie 2009 r., w jego pomieszczeniach funkcjonowało Szkolne Muzeum Historyczne przy Zespole Szkół im. W. Orkana w Marcinkowicach, lecz po remoncie trwa spór, gdzie zbiory muzealne mają z magazynu powrócić. Muzeum posiada ponad 3,5 tysiąca eksponatów, gromadzonych przez 40 lat, stanowiących świadectwo materialne historii Marcinkowic i Sadecczyzny. Inspiracją dla młodzieży i nauczycieli szkoły rolniczej do stworzenia muzeum była bogata historia Marcinkowic oraz dwie wizyty marszałka Piłsudskiego w budynku dworu: w 1914 r. w czasie grudniowych walk, kiedy właścicielem był Albert Fauck oraz w 1921 r., kiedy gospodarował już Stanisław Morawski.
Ekspozycja muzeum prezentowała historię Marcinkowic, pamiątki po mieszkańcach (stroje ludowe, przedmioty codziennego użytku, rzeźby) oraz po właścicielach dworu (dokumenty, fotografie, portrety, a szczególnie listy jakie pisali m.in. Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Lucjan Rydel i gen. Haller do żony właściciela dworu Olgi Morawskiej). Wśród eksponatów są również przedmioty związane z II wojną światową, osobami związanymi z ruchem oporu lub wywiezionymi do obozów. Są też materiały dotyczące Jana Karskiego – wysłannika gen. Sikorskiego. Duży zbiór pamiątek dotyczy szkolnictwa na terenie Marcinkowic oraz słynnej bitwy marcinkowickiej (izba pamięci).