Wolbrom

Miasto Wolbrom (9 tys. mieszkańców) położone jest w obniżeniu Białej Przemszy – Szreniawy zwanym Bramą Wolbromską, która rozgranicza dwa mezoregiony Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej: Wyżynę Olkuską i Wyżynę Częstochowską rozpościerającą się na północy. Wolbrom jest niewielkim ośrodkiem przemysłu gumowego, drzewnego i metalowego. Osada założona na surowym korzeniu przez sołtysów Dłużca Wolwrama i Hilarego na mocy wydanego w 1327 r. przywileju Władysława Łokietka. Zapewne od razu osadę lokowano jako miasto, na co wskazują wzmianki z 1349 r. o parafii w mieście Wolbromiu, następnie przywilej Kazimierza Wielkiego z 1356 r. o powołaniu wójta wolbromskiego na ławnika sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku wawelskim oraz akt Kazimierza Jagiellończyka z 1456 r. zatwierdzający urządzenie miasta na prawie magdeburskim. Rozwój Wolbromia zapewniała głównie komora celna na ruchliwym szlaku handlowym z Krakowa do Wrocławia i Poznania. Miasto stało się siedzibą starostwa niegrodowego, obejmującego okoliczne wsie: Dłużec, Lgotę i Łobzów, które m.in. dzierżawili w okresie XV–XVII w. Szafrańcowie z Pieskowej Skały, następnie Firlejowie, Korycińscy i w XVIII w., do rozbiorów Dębińscy. Od drugiej połowie XVI w. znaczenie miasta zaczęło maleć. Przyczyniły się do tego dokonana przez Szafrańców zmiana przebiegu traktu z Krakowa i poprowadzenie go przez ich dziedziczną Wielmożę. Dalszy upadek spowodowały wojny szwedzkie, liczne klęski (pożary i zarazy), a także odebranie w 1869 r., po powstaniu styczniowym, praw miejskich. Regres Wolbrom przezwyciężył dopiero z końcem XIX w., do czego przyczyniło się otwarcie w 1885 r. Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej (z Dąbrowy Górniczej do Dęblina). Miasto zachowało historyczny układ urbanistyczny z małomiasteczkową zabudową, w części z XIX w. i początków XX w., pozbawioną jednak określonych cech architektonicznych. W rynku stoi pomnik Jana Kilińskiego z 1924 r. nawiązujący do tradycyjnego tutaj rzemiosła – szewstwa, a w pobliżu barokowy kościół parafialny z przełomu XV/XVI w. pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Dziewicy i Męczennicy, przebudowany gruntownie i powiększony w pierwszej połowie XVII i z początku XX w. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe, a cztery ołtarze boczne i amboną z końca XIX w. Obok znajduje się plebania z XVII w. – pierwotnie klasztor kanoników regularnych laterańskich. Przy ul. Kościuszki stoi dawny kościół szpitalny z 1638 r., drewniany, pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Na południowym skraju Wolbromia, przy ul. Skalskiej, znajduje się zachowany fragmentarycznie cmentarz żydowski (kirkut), założony w XIX w., zniszczony przez Niemców w okresie okupacji, obecnie uporządkowany. Na cmentarzu jest pomnik pamięci 4500 wolbromskich Żydów, ofiar Holocaustu, powstały w 1988 r. ze środków Fundacji Rodziny Nissenbaumów; w pobliżu, w lesie zbiorowe mogiły około 800 Żydów, pomordowanych podczas likwidacji wolbromskiego getta w 1942 r.