Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego

Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem znajduje się w dolnej części ulicu Krupówki koło Dworca Tatrzańskiego. Należy do najstarszych muzeów regionalnych w Polsce.
W 1888 r. Adolf Scholtze, warszawski przemysłowiec założył Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego. Początkowo skromna ekspozycja mieściła się w niewielkim wynajętym domu przy Krupówkach. W 1891 r. wystawę przeniesiono do drewnianego budynku przy ulicy Chałubińskiego. Ze względu na duże zainteresowanie turystów i szybko rosnącą ilość zbiorów postanowiono wybudować nową większą siedzibę muzeum. W 1913 r. zakupiono od Towarzystwa Tatrzańskiego działkę przy Krupówkach i rozpoczęto budowę gmachu według projektu Stanisława Witkiewicza i Franciszka Mączyńskiego. Prace ukończono dopiero po pierwszej wojnie światowej w 1920 r. Po dwuletniej pracy nad ekspozycją muzeum został otwarte dla zwiedzających 22 lipca 1922 r. Jego pierwszym dyrektorem został Juliusz Zborowski, który pełnił swoją funkcję przez ponad czterdzieści lat, aż do śmierci. Sprawił on, że muzeum stało się ważnym ośrodkiem naukowym. On sam opublikował prawie sześćset prac z dziedziny językoznawstwa, historii oraz etnografii. Obecnie ekspozycja muzeum podzielona została na dwie części. Na parterze umieszczone zostały zbiory etnograficzne dokumentujące życie górali, natomiast na pierwszym piętrze znajduje się ekspozycja ukazująca budowę geologiczną, historię górnictwa i hutnictwa oraz zbiory tatrzańskich roślin i zwierząt. W Zakopanem znajdują się również inne oddziały muzeum. Są to chata Tea, Muzeum Kornela Makuszyńskiego w willi „Opolanka”, Dom Jana Krzeptowskiego Sabały na Krzeptówkach, Galeria Sztuki im. W. J. Kulczyckich na Kozińcu, Izba pamięci Bronisława Czecha i Galeria Władysława Hasiora.
Przy budynku Muzeum Tatrzańskiego znajduje się Górski Ogród Botaniczny im. Mariana Raciborskiego. Alpinarium podlega Tatrzańskiej Stacji Naukowej Zakładu Ochrony Przyrody PAN. Na powierzchni około 2000 m2 zgromadzono blisko 550 gatunków roślin tatrzańskich.
Pierwszą siedzibą Muzeum Tatrzańskiego był drewniany budynek projektu Stanisława Witkiewicza, wybudowany na przełomie lat 1891/1892. Ze względu na materiał, z jakiego powstał, był narażony na pożary, a zatem nie był bezpiecznym miejscem dla przechowywania cennych zbiorów. Z braku finansów budowa murowanego gmachu stała się możliwa dopiero w 1907 r. Zaczęło się od projektów. Pierwszy został wykonany przez Stanisława Witkiewicza w 1908 r. Koszty wykonania były jednak zbyt wysokie i realizację projektu odłożono na później. Powrócono do niego w 1910 r., kiedy na jednym z posiedzeń zarządu Muzeum hr. Władysław Zamoyski poddał pomysł budowy gmachu z wykorzystaniem żelazobetonu. Miałaby powstać jedna sala wystawowa o dużym metrażu. Uwagę tę uwzględnił Franciszek Mączyński w swoim projekcie architektonicznym, który w 1912 r. wysłano do Lovranu, aby zaopiniował go przebywający tam wówczas Stanisław Witkiewicz. Artysta pomysł Mączyńskiego odrzucił, a kwestia budowy nowego gmachu po raz kolejny utknęła w martwym punkcie. Szczęśliwie w 1913 r. zaproponowano rozwiązanie kompromisowe: Witkiewicz miał opracować projekt elewacji, a Mączyński rozwiązań technicznych. Zatem według projektu obydwu twórców w 1920 r. powstał murowany gmach Muzeum Tatrzańskiego, który możemy podziwiać do dziś.
Początkiem zbiorów Muzeum Tatrzańskiemu były okazy sztuki ludowej zbierane przez Bronisława i Marię Dembowskich. Bronisław Dembowski urodził się w 1847 r. w Pułtusku. Był prawnikiem, choć pracował jako urzędnik kolejowy. Z zamiłowania prowadził badania nad podhalańską kulturą ludową. W Zakopanem zamieszkał w 1874 r. ze względu na zły stan zdrowia. Jest autorem Słownika gwary podhalańskiej. Zmarł w Zakopanem w 1893 r.
Maria Dembowska urodziła się 1854 r. w Horodnicy na Ukrainie. W 1886 r. razem z mężem Bronisławem osiadła w Zakopanem, gdzie zajmowała się zbieraniem przedmiotów podhalańskiej sztuki ludowej. Przyjaciółmi państwa Dembowskich byli Stanisław Witkiewicz, Tytus Chałubiński, Stanisław Matlakowski, Stefan Żeromski oraz Henryk Sienkiewicz, który korzystał z ich gościnności podczas pobytów w Zakopanem. Maria Dembowska została uwieczniona w powieści Stanisława Micińskiego Nietota jako Wieszczka Mara. Zmarła w Zakopanem w 1922 r. przeżywszy swojego męża o 29 lat.
Muzeum Kornela Makuszyńskiego (filia Muzeum Tatrzańskiego), znajduje się w willi „Opolanka” (ul. Tetmajera 15). Muzeum powstało w 1966 r. Mieści się w murowanym budynku, którym był domem Kornela Makuszyńskiego. Do 1972 r. kustoszem muzeum była wdowa po Makuszyńskim, Janina Gluzińska. W Muzeum Kornela Makuszyńskiego znajduje się księgozbiór zawierający książki autorstwa Makuszyńskiego, historyczno-literackie opracowania jego twórczości, rękopisy, korespondencje, dzieła sztuki. W każdym z czterech pokoi zaadaptowanych na muzeum znajdują się pamiątki po pisarzu i jego żonie.
Kornel Makuszyński urodził się w 1884 r. w Stryju. Był powieściopisarzem, felietonistą i krytykiem literackim. W latach międzywojennych dużo czasu spędzał w Zakopanem, gdzie zdobył dużą popularność satyrycznymi felietonami, poświęconymi miastu i ludziom w nim mieszkającym. Tematyka tatrzańska rzadko pojawia się w jego twórczości. Po II wojnie światowej na stałe osiadł w Zakopanem w willi „Opolanka” przy ulicy Tetmajera, gdzie obecnie mieści się jego muzeum. Aktywnie uczestniczył w życiu kulturalnym miasta. Prowadził również akcje społeczne. Zajmował się propagowaniem narciarstwa wśród dzieci. Do dzisiaj jako kontynuacja tej działalności organizowane są zawody narciarskie dzieci: Zawody Koziołka Matołka Memoriał im. Kornela Makuszyńskiego.
Galeria Władysława Hasiora znajduje się w starej leżakowni pensjonatu „Warszawianka”, którą w 1983 r. przejęło Muzeum Tatrzańskie. Władysław Hasior (1928–1999) ukończył Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Zakopanem, gdzie uczył się pod kierunkiem Antoniego Kenara. Następnie studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Po powrocie do Zakopanego uczył w Liceum Sztuk Plastycznych. W latach sześćdziesiątych był jednym z inicjatorów utworzenia Galerii Sztuki Współczesnej „Pegaz” w Zakopanem. Pracował jako wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Zajmował się też projektowaniem scenografii teatralnej i filmowej. Brał udział w licznych wystawach na całym świecie, a jego szokująca sztuka zdobyła powszechne uznanie krytyków. W Zakopanem znajdują się dwa pomniki jego autorstwa: „Ratownikom Górskim” przy ul. Zaruskiego oraz „Prometeusz rozstrzelany” przy al. Przewodników Tatrzańskich.
Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich mieści się w neoklasycystycznym budynku na Kozińcu. Jest również filią Muzeum Tatrzańskiego. Dom należał początkowo do rodziny Koziańskich. Po II wojnie światowej przejął go Urząd Rady Ministrów, zaś od 1981 r. należy do Muzeum. Na przemian z czasowymi wystawami, prezentowana jest tu kolekcja kobierców wschodnich Włodzimierza Kulczyckiego, które znajdują się tutaj od 1980 r.