Wierzchosławice

Wierzchosławice swoją nazwę zawdzięczały Wierzchosławowi, żyjącemu wówczas właścicielowi – rycerzowi i możnemu panu z rodu Sulimów, który to ród posiadał w czasach Średniowiecza wielkie znaczenie w Małopolsce. Od połowy XIII w. Wierzchosławice były siedzibą parafii. Z 1326 r. pochodzą najstarsze zachowane rachunki świętopietrza, wyliczone na 5 skojcy, czyli dziesięć groszy srebrnych, co świadczy o dobrym uposażeniu plebana. Na wieki XIII i XIV przypada rozwój kolonizacji na prawie niemieckim, czyli czynszowym. Pisemne poświadczenia okolicznych wsi datują się na XIV w., a w przypadku Bogumiłowic, siedziby rodu Półkoziców, na 1241 r. Dokumenty te świadczą o związku własnościowym osad ze starymi rodami rycerskimi Awdańców, Gierałtów, Gryfów, Janinów.
Przy kościele parafialnym w Wierzchosławicach działał co najmniej od XV w. szpital dla ubogich, który przetrwał do 1870 r. Istniała też szkoła parafialna, która synów chłopskich uczyła czytania, pisania i śpiewów kościelnych. Od połowy XVII w. zaznaczały się w ewolucji wsi czynniki miastotwórcze: stały rozwój rzemiosła (szczególnie tkactwa), sobotnie targi na placu kościelnym, rozbudowa przetwórstwa zbożowego (młynarstwo, browarnictwo, gorzelnictwo).
W XVIII w. Wierzchosławice były bliskie uzyskania praw miejskich, do czego nie doszło m.in. ze względu na niewielką odległość Tarnowa i Wojnicza oraz brak zainteresowania taką perspektywą ze strony właścicieli hrabstwa – rodu Sanguszków. W 1851 r. rozpoczęła się budowa kolei żelaznej. Drewniany a później stalowy most w 1864 r. połączył brzegi Dunajca. Przy budowie pracowało wielu wierzchosławickich chłopów.
Działania wojenne lat 1914–1915 spowodowały śmierć wielu mieszkańców, liczne zniszczenia budynków i zasiewów, rekwizycje zbiorów. 15 sierpnia 1925 r. odbyły się dożynki z udziałem Władysława Reymonta. Dokładnie 11 lat później podczas Święta Czynu Chłopskiego doszło w Wierzchosławicach do starć zbrojnych z policją, podczas których padli zabici i ranni. Wincenty Witos przebywał już wtedy na przymusowej emigracji, skąd powrócił na ojcowiznę w przededniu wojny.
W dniu 31 października 1945 r. umarł Wincenty Witos w wieku 71 lat. Jego pogrzeb przerodził się w wielką manifestację patriotyczną i ludową. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w rodzinnych Wierzchosławicach. Każdego roku w rocznicę jego śmierci odbywają się tutaj Zaduszki Witosowe.
W centrum Wierzchosławic znajduje się kościół parafialny pw. Matki Bożej Pocieszenia, zbudowany został w latach 1811–1918 r., z fundacji księcia Eustachego Sanguszki. Jest to zabytek klasycystyczny z elementami barokowymi. Wyposażenie wnętrza utrzymane jest w stylu neobarokowym.
Na cmentarzu parafialnym, znajdującym się w pobliżu kościoła, znajduje się kwatera wojskowa – cmentarz wojenny nr 215 z okresu I wojny światowej, przynależący do okręgu Brzesko. Został zaprojektowany przez Roberta Motka. Spoczywa na nim 10 żołnierzy austro-węgierskich, 72 niemieckich i 50 rosyjskich.
Na cmentarzu parafialnym znajduje się grób Wincentego Witosa. Witos i jego najbliżsi spoczywają w kaplicy, wybudowanej w czasie II wojny, około 1943 r. W kaplicy znajduje się ciekawy zbiór szarf z wieńców pogrzebowych, pochodzących jeszcze z czasów pogrzebu Witosa, z 1945 r.
W północnej części Wierzchosławic znajduje się Muzeum Wincetego Witosa. Tworzą je dwie zagrody: stary dom i nowa zagroda. Stary dom był domem rodzinnym i gospodarstwem rodziców Witosa. Jest to miejsce, gdzie przyszły premier II Rzeczypospolitej spędził dzieciństwo i młodość. Drugą i główną częścią muzeum jest nowa zagroda – gospodarstwo Wincentego Witosa, przez niego wybudowane w latach 1905–1914. Stary dom, zwany jest także starą zagrodą, z uwagi na to, iż całe gospodarstwo mieściło się pod jednym dachem, liczy sobie obecnie około 200 lat. Jest autentycznym przykładem budownictwa wiejskiego podtarnowskiej wsi. Dom ten w części należał do ojca Witosa, Wojciecha. Posiadał on w nim stajenkę przerobioną na izbę i małą sień, w której trzymano krowę. Większa część domu należała do siostry Wojciecha, Marii. Jej część wykupił Wojciech w latach późniejszych. Na parceli obok domu wybudował też Wojciech Witos stajnię. Po jego śmierci zagroda rodzinna przeszła w ręce syna Andrzeja (brata Wincentego), który ją sprzedał w 1921 r. Rodzina Witosa przy pomocy działaczy ludowych wykupiła ją w 1971 r. i przeznaczyła na cele muzealne. Dom ten składa się z sieni, z której na lewo wchodzi się do dużej izby, za którą znajduje się komora. Na prawo z sieni jest mała izba, przerobiona niegdyś ze stajni. W obejściu znajduje się stodoła, jako przybudówka i studnia z żurawiem. W pewnym oddaleniu od domu znajduje się także wolnostojąca stodoła. Stara zagroda posiada konstrukcję zrębową. Nakryta jest dwuspadowym dachem pokrytym strzechą. Ściany oblepiane są gliną wewnątrz i na zewnątrz i bielone. W domu zgromadzono szereg przedmiotów i urządzeń gospodarczych używanych na wsi za życia Witosa, które świadczą o poziomie kultury umysłowej i pomysłowości gospodarskiej wierzchosławickich chłopów.
Druga część muzeum, zwana lokalnie Witosówką, położona jest po wschodniej stronie drogi prowadzącej z Wojnicza przez Wierzchosławice do Radłowa, w pobliżu skrzyżowania tej drogi z drogą do przysiółka Dwudniaki. Oddalona jest o około 0,5 km od domu rodzinnego i wybudowana została na gruncie, stanowiącym własność żony Witosa. Tutaj Wincenty Witos spędził swoje dorosłe życie. Na początku lat trzydziestych Witos przekazał gospodarstwo swej jedynej córce, Julii Masiowej. Było to w okresie toczącego się „procesu brzeskiego", gdy Witos obawiał się, by w przypadku wyroku skazującego go, nie doszło do utraty wierzchosławickiego gospodarstwa. Po śmierci Julii, gospodarstwo przejęła jej córka, wnuczka Witosa, Joanna Steindel.
W skład gospodarstwa wchodzi budynek mieszkalny, czyli dom Wincentego Witosa i jego rodziny, stajnia, dwie stodoły i piwniczka. Całość zabudowy tworzy czworokąt. Budynki w zagrodzie Witosa są drewniane, konstrukcji zrębowej, w części oszalowane zewnętrznie, co było typowe dla budownictwa ludowego w regionie z początku XX w. Dachy budynków są dwuspadawe, kryte dachówką.
W domu zorganizowano najważniejsze ekspozycje, które ukazują autentyczne wnętrza domu Witosa i jego rodziny. Zachowano oryginalny wygląd i wyposażenie pokoju Witosa, który służył mu zarazem za gabinet wójta, prezesa Stronnictwa Ludowego i premiera Polski. Także w stanie autentycznym z lat trzydziestych zachowano pokój córki Witosa, Julii, która przez wiele lat mieszkała ze swą rodziną u ojca.