Sanktuarium NMP w Odporyszowie

Chociaż parafia w Odporyszowie powstała zapewne jeszcze w drugiej połowie XIV w., pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1470 r. Przed 1610 r. parafia została zniesiona i przyłączona do parafii w Żabnie. Dopiero w 1905 r. biskup tarnowski Leon Wałęga przywrócił kościołowi w Odporyszowie prawa parafialne, jednocześnie powierzając duszpasterstwo zgromadzeniu księży misjonarzy. Pierwszy wzmiankowany kościół w Odporyszowie, pw. św. Małgorzaty, był drewniany i istniał od XV do XVIII w. Obecny kościół został zbudowany w latach 1672–1702 staraniem ks. Jacka Pokorskiego, z fundacji rodzin Stadnickich i Makowieckich. Konsekracji świątyni dokonał w 1716 r. biskup sufragan krakowski Michał Szembek. Kościół został uszkodzony podczas I wojny światowej w 1915 r. i następnie odnowiony. W 1928 r. zbudowano nową zakrystię według projektu architekta Edwarda Okonia a pierwotną przekształcono na kaplicę.
Kult związany z wizerunkiem Matki Bożej sięga zmierzchu walk polsko-szwedzkich. Kiedy wojska Karola Gustawa powoli opuszczały tereny Rzeczypospolitej, część armii nawiedziła tereny Małopolski i zaczęła pustoszyć pobliskie wsie. W czasie okupacji jednemu z polskich żołnierzy objawiła się Matka Boża, która wskazała źródełko wody, dzięki któremu obrońcy przeżyją. Objawienie odwróciło losy walki ze Szwedami i w ramach podziękowania uwieczniono wizerunek Maryi na obrazie. Od tego momentu zaczęto czcić kult maryjny w Odporyszowie i okolicach. Źródełko do dziś cieszy się wielkim zainteresowaniem i jest miejscem wielu pielgrzymek. Wiele przypadków cudownego uzdrowienia chorych zostało udokumentowanych w ramach procesu przedkoronacyjnego, jaki odbywał się w latach 1935–1937. Znane są także współczesne świadectwa doznanych łask.
Kościół w Odporyszowie jest barokowy, o charakterze świątyni odpustowej, murowany z cegły, otynkowany, jednonawowy, z krótkim prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, przy którym od północy znajduje się stara zakrystia, obecnie kaplica, a od południa nowa zakrystia. Nawa jest szersza i wyższa, z kruchtą od północy. Elewacja frontowa i zamykająca prezbiterium, zwieńczone są trójkątnymi szczytami. W szczycie nad prezbiterium są kamienne posągi NMP i nieokreślonego biskupa. Nad nawą i prezbiterium są dachy dwuspadowe, z wieżyczką na sygnaturkę nad nawą z 1921 r. o barokowej formie. Wnętrze nakryte jest sklepieniami kolebkowymi z lunetami, ściany rozczłonkowane pilastrami dźwigającymi belkowanie oraz ślepymi arkadami. Chór muzyczny jest rokokowy. Nowa zakrystia zbudowana na planie ośmioboku, nakryta jest hełmem z latarnią. Polichromia figuralna i dekoracyjna, eklektyczna z około 1930 r., odnowiona została w 1958 r. przez Józefa Nawałkę. Na wschodniej ścianie nawy zachował się fragment polichromii barokowej z XVIII w., przedstawiający siedem grzechów głównych oraz postaci św. Jacka i niezidentyfikowanego zakonnika.
Wyposażenie wnętrza jest głównie rokokowe i pochodzi z drugiej połowy XVIII w. Ołtarz główny z fundacji Jana Stadnickiego z 1751 r. jest flankowany kolumnami i pilastrami, z rzeźbami św. Jana Chrzciciela i Ekspedyta (żołnierza rzymskiego, patrona spraw beznadziejnych) oraz z łaskami słynącym obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem, renesansowym z drugiej połowy XVI w. Powstanie obrazu, jak również jego autor są nieznani. Malowidło z wizerunkiem Matki Bożej zostało namalowane farbami olejnymi na płótnie naklejonym prawdopodobnie na sosnową lub lipową deskę. Dzieło przedstawia postać Maryi trzymającą w prawej ręce berło, a w lewej Dzieciątko Jezus, które w prawej ręce trzyma królewskie jabłko, symbol świata. Dookoła Maryi i Jezusa porozmieszczane są głowy sześciu aniołów. W dolnej części obrazu przedstawieni zostali dwaj patroni Polski – św. Wojciech i św. Stanisław ze Szczepanowa. 15 sierpnia 1937 r. odbyła się koronacja cudownego obrazu Matki Bożej Odporyszowskiej dokonana przez biskupa tarnowskiego Franciszka Lisowskiego. Wyposażenia świątyni dopełniają cztery ołtarze boczne z trzeciego ćwierćwiecza XVIII w. z obrazami: św. Katarzyny z XVIII w., Chrystusa Bolesnego, św. Józefa, chrzcielnica marmurowa z początku XIX w., ambona rokokowa z przełomu XVIII/XIX w., organy jedenastogłosowe, rokokowe z XVIII w., przerabiane w 1848 r. oraz w 1904 r., barokowy obraz św. Barbary z 1764 r., sygnowany przez Łukasza Orłowskiego, barokowy krucyfiks z XVIII w., stacje Męki Pańskiej z 1849 r., a także witraże w oknach z 1927 r., wykonane w krakowskiej firmie Żeleńskich.
Przy kościele stoi barokowa, murowana dzwonnica wolnostojąca, nakryta hełmem, podwyższona w drugiej połowie XVIII w. lub wtedy wzniesiona. Dzwonnica została spalona w 1915 r., odbudowana., otynkowana, z bramą w przyziemiu. Zawieszony na niej dzwon odlany został w 1925 r. w Udine we Włoszech.